Andvari - 01.01.1987, Side 149

ANDVARI
UM HEIMSÁDEILU OG STRÁKSSKAP
147
andúð hafa á þjóðernishyggju? Á hinn bóginn er öldungis réttmæt túlkun
Árna á þeirri skoðun Sigurðar Nordals og fleiri að stíll íslendingasagna,
„búningur efnisins“, sé með einhverjum hætti sjálfsagður, e.k. „núll-stíll“.
Slíkt viðhorf er tengt ákveðinni hugmyndafræði.
Eitt af því sem Árni virðist telja tortryggilegt í viðhorfum manna á þriðja
áratug aldarinnar er vantrú þeirra á að skynsemi mannsins geti leyst allar
gátur (sjónarmið sem sett er fram á hnitmiðaðan hátt af Jóni Prímusi:
„Vondur kall Rasjón“). Þetta virðist hann setja undir einn hatt með vantrú á
að allt verði mælt og tölum talið (stundum kennt við pósitívisma). Pegar hann
rekst á slíkt segir hann: Aha! andskynsemisstefna! Dæmi:
í greininni „Samlagning“ í Vöku 1927 ræðst hann [þe. Sigurður Nordal] gegn oftrú á
tölur. Sigurður segir þar: “sumt verður aldrei mælt [....] Og þetta sumt er einmitt hið
verðmætasta í tilverunni“(57). Ummæli af þessu tagi leiða hugann að andskynsemis-
stefnu eða dulhyggju af einhverju tagi, og í því sambandi má rifja upp að ótal trúar-
l.enningar voru ræddar hérlendis á þriðja áratugnum og trúfélög voru þá starfsöm. (54)
Þessi „röksemdafærsla“ er ótrúlega mikið rugl. Það sem Sigurður segir er
sj álfsagður hlutur fyrir alla aðra en þá sem blindaðir eru af fullkomlega úreltri
vísindahyggju, sem átti sér blómaskeið á síðustu öld. Hvernig í ósköpunum
ætti að vera hægt að mæla ástina, gleðina, fegurðina, réttlætið, nautn hins vel
unna verks, eða þann brennandi áhuga sem knýr Árna Sigurjónsson til að
kanna íslenska menningarsögu, þótt honum hljóti að vera ljóst að mælanleg
umbun fyrir þá vinnu mun ekki standa í réttu hlutfalli við hinn mælanlega
tíma sem hann ver til hennar? Hvaða samband er nú milli þessa viðhorfs hér
°g nú og starfsemi trúfélaga á níunda áratugnum? Hætt er við að erfitt geti
reynst að mæla það.
Sannleikurinn er sá að aha- aðferð Árna er of gróf og óvísindaleg til að
koma að gagni. Hún felst í því að skipta um fordóma, án þess að reyna í alvöru
að þoka út sjóndeildarhring síns eigin forskilnings, án þess að láta fordóma
fortíðarinnar fækka sínum eigin. En þetta á sem betur fer ekki við allt sem
hann fjallar um. Kaflinn um bókmenntakenningar er þrátt fyrir alla galla
mJðg gagnlegur; Árni dregur margt athyglisvert fram, en hann geysist yfir of
mikið og nær ekki að melta efnið nógu vel. Petta kann að tengjast skynsemis-
hyggju hans. Sá er helstur annmarki á verkum margra sem trúa á skynsemina,
og verður skynseminni sjálfri ekki um hann kennt, að þeir eru haldnir
oskynsamlegri bjartsýni á að það sé létt verk að lýsa heimirium, og þá
serstaklega mannlífinu, skynsamlega.
Niðurlag kaflans fjallar beint um sjálft viðfangsefni bókarinnar, Halldór
Laxness, og þau viðhorf sem komu fram í ritsmíðum hans um menningarmál
a þessum árum. Þetta er að nokkuð miklu leyti endursögn á greinum
Halldórs. í ljósi þess sem á undan er komið leiðir athugunin í ljós ýmislegt