Andvari - 01.01.2006, Síða 162

160
ÁRMANN JAKOBSSON
ANDVARI
sölubækur og ég get sjálfur vitnað um að hafa rekist á þær í bókahillum marg-
víslegasta fólks um allan heim. Ekki skiptir minna máli að frægð Tuchmans
er verðskulduð, bækur hennar eru læsilegar og æsispennandi en vekja líka til
umhugsunar. Frásagnargleðin er alls ekki á kostnað dýptarinnar. Tuchman er
gagnrýnin og hefur sérstaka sýn á viðfangsefni sín. Samt sneiddi hún jafnan
hjá fræðilegri umræðu og notkun eftirheimilda. Guðjón Friðriksson getur
með nokkrum rétti talist helsta íslensk hliðstæða hennar því að fáir hafa sent
frá sér jafn margar bækur sem hafa náð mikilli útbreiðslu en hlotið um leið
almenna viðurkenningu. En hann á sér vitaskuld forvera. Þar mætti nefna
íslenska örlagaþætti Sverris Kristjánssonar og Tómasar Guðmundssonar en
einnig Þorstein Thorarensen sem setti saman fimm bækur um tímabilið fyrir
og eftir aldamótin 1900. Guðjón hefur einmitt sjálfur nefnt þann síðastnefnda
til þegar hann hefur tjáð sig um sagnaritun sína.5 Það er enda full ástæða til að
halda nafni hans á lofti því að fáir hafa gætt heimastjórnartímann jafn miklu
lífi á prenti og hann gerði í aldamótabálki sínum.6
Eg minnist ekki aðeins á Barböru Tuchman vegna þess að hún sé Agatha
Christie frásagnarsagnfræðinnar heldur liggur líka eftir hana bók þar sem
hún gerir nokkra grein fyrir viðhorfum sínum til iðju sinnar. Meðal þess
sem Tuchman segir þar er að lesendur séu henni efst í huga, helsta markmið
hennar sé að gera þá hugfangna.7 En Guðjón Friðriksson hefur sagt að honum
sé mest í mun að bækur hans séu lesnar af almenningi.8 Barbara Tuchman er
treg til að lýsa sér sem listamanni en segist vera sögumaður og eini munurinn
sé að hún fáist við sannar sögur en ekki tilbúnar.9 Eins leggur Guðjón áherslu
á að hann líti á starf sitt sem sköpun.10
Guðjón Friðriksson hefur öðru hvoru verið gagnrýndur fyrir að vera undir
áhrifum frá sagnfræðilegri umræðu sem hann geti þó í engu.11 Þegar kemur
að Hannesi Hafstein er áberandi hversu hann skeytir lítið um marga fyrri
sagnaritara. En einnig hér fylgir hann í fótspor Barböru Tuchman. Um eft-
irheimildir segir hún:
Hin endanlega afurð ræðst af vali og þess vegna nota ég aðeins efni úr frumheimildum.
Afstaða mín til eftirheimilda er að þær séu hjálplegar en um leið skaðlegar. Ég nota
þær til leiðsagnar við upphaf vinnunnar til að átta mig á almennum útlínum atburðanna
en ég tek ekki niður glósur því að ég vil ekki lenda í að endurskrifa einfaldlega bók
einhvers annars. Auk heldur hafa staðreyndimar í eftirheimildunum þegar verið valdar
ofan í lesendur þannig að með því að nota þær missir maður af tækifærinu til að velja
eigin staðreyndir.12
Ein sér hljómar þessi yfirlýsing í meira lagi þröngsýn og undarleg. En burtséð
frá forsendum aðferðarinnar er niðurstaðan oftast afburðagóð; ekki getur
betur heppnuð frásagnarsagnfræðirit en bækur Barböru Tuchman, eins og
The Guns of August (1962), The Proud Tower (1966) og A Distant Mirror