Andvari - 01.01.2006, Blaðsíða 163

ANDVARI
GÖFUGUR OG STÓRBROTINN MAÐUR
161
(1978). Guðjón hefur svo að ég viti til aldrei gefið út jafn bíræfna yfirlýsingu
og gengur alls ekki jafn langt og Tuchman í að forðast eftirheimildir en þó
held ég að það sé gagnlegt fyrir þá sem fjalla um bækur hans að hafa þetta í
huga.
Það má líka tína til mikilvægan greinarmun á Guðjóni og Barböru
Tuchman. Guðjón hefur verið gagnrýndur fyrir skáldaðar sviðsetningar.
Gagnrýnin á þær hefur verið af tvennu tagi. Annars vegar hefur komið fram
það sjónarmið að þegar sagnfræðingar fari að „búa til“ eitthvað sem aldrei
gerðist og enginn fótur er fyrir séu þeir komnir út á hættulega braut. Þar að
auki loki sviðsetningar höfund, sögumann og lesendur inni í einni túlkun og
þrengi sjóndeildarhring þeirra. Höfundi sagnfræðirits sé þó hættara við að
velja ófrumlegar leiðir í sviðsetningu.13 Best er að játa það strax að ein ástæða
þess að mér fellur betur við hina nýju ævisögu Hannesar Hafstein en sumar
aðrar ævisögur Guðjóns er að mun minna fer fyrir sviðsetningum atburða en
oft áður.
Barbara Tuchman skýrir raunar ekki hvers vegna hún er andvíg sviðsetn-
ingum en segir á einum stað: „Ég bý ekkert til, ekki einu sinni veðrið“.14 A
hinn bóginn hikar hún ekki við að nota sviðsetningar þeirra sem voru við-
staddir atburðina og sagnarit hennar eru auðug af smáatriðum. Að því leyti
fer smekkur þeirra Guðjóns Friðrikssonar greinilega saman og munurinn felst
ef til vill í því við hversu auðugar heimildir er að styðjast. Sjálfum finnst mér
Guðjón bestur þegar hann hefur úr mestu að moða og hann gefur Tuchman
lítið eftir í að grafa upp frumheimildir sem gæða söguna lífi.
Annar munur á Barböru Tuchman og Guðjóni er vitaskuld að hann hefur
sérhæft sig í ritun ævisagna. Barbara Tuchman samdi aðeins eina ævisögu en
raunar einnig aðra bók þar sem ævi manns myndaði eins konar ás. Hún hefur
gert sérstaka grein fyrir ævisagnaforminu og segist aðeins nota ævisögur
til að koma á framfæri tilteknu tímabili, hugarfari eða sögulegu ástandi.15
Sagnarit hennar eru þó eigi að síður auðug af fólki í forgrunni og Tuchman
hikar ekki við að færa sér í nyt áhuga lesenda sinna á fólki til að halda þeim
við efnið.16 En miklu munar á aðstæðum á bókamarkaði. Barbara Tuchman
bjó við umtalsvert stærri markað og hafði þar af leiðandi meira frelsi. Til að
ná til lesenda hefur Guðjón Friðriksson haldið sig við form sem er fyrirfram
vinsælt en er um leið svolítið íhaldssamt.17 Enn hefur hins vegar lítið farið
fyrir því að sagnarit á sviði þar sem ekki er hefð fyrir metsölu hafi slegið í
gegn á markaði. Þar eru skáldsögur ennþá líklegri til að ryðja nýjum áhuga
braut.
Þó að hún standi alls ekki í fræðilegri umræðu við aðra sagnfræðinga og
hirði lítt um eftirheimildir fer ekki milli mála að Barbara Tuchman var bæði
frumleg í hugsun og snjall rithöfundur. Samanburður við hana er því engum
íslenskum höfundi í hag en Guðjón Friðriksson hefur ótvírætt náð miklum