Andvari - 01.01.1949, Side 97

andvari
Alþýðumenntun og skólamál á íslandi á 18. öld
93
minnt á vitnisburð þeirra biskupanna Jóns Vídalíns og Steins
Jónssonar frá 1717. Annar vitnisburður er til frá árinu 1774
i unisögn tollkammersins um umsókn þeirra Jóns Ólafssonar,
Magnúsar Ólafssonar og Björns Halldórssonar um styrlc til út-
gafu Urtagarðsbókar Eggerts Ólafssonar, en þar segir, að í
Því landi, þar sem öll alþýða sé bóklæs, sé engin aðferð betri
til þess að miðla hagnýtri þekkingu en sú, að fá mönnum í
liendur rit um slík efni, samin á þeirra eigin móðurmáli.
Bak við þessi orð mun eigi ómerkari maður standa en Jón
Eiríksson. Allt vitnar þetta um hina miklu og almennu fram-
för bókiðna í landinu, sem verður á 18. öld og einlcum eftir
1740.
En lestrarkunnátta, þótt mikilsverð sé, er ekki einhlítur
mælikvarði á menntun þjóðanna, sízt eins og hér var ástatt.
Bókakosturinn, sem landsmenn áttu völ á fram um miðja
oldina, var eins og jafnan fyrrum mjög einhliða, að því er
prentaðar bækur snertir, og að kalla ekkert nema guðsorða-
bækur svo nefndar. Hér bættu handrit nokkuð úr, en hvergi
nærri eins og áður fyrr. Prentaða málið mátti sín smátt og
smátt meira. Þó hélzt tryggð fólksins við rímurnar, eins og
fyrr. Fram um 1770 réðu kirkjuyfirvöldin því, hvaða bækur
voru prentaðar. En landsfólkið réð líka nokkru. Það skar úr
nni langlífi þessara bóka, og það skal sagt þjóðinni til hróss,
nð hún var býsna glöggskyggn í dómum sínum. Höfuðritin
að hennar dómi voru Passíusálmarnir og Vídalínspostilla,
Jónsbók. Þessar bækur mátti helzt hvergi vanta, og við þær
þýddi engum að keppa. Hér koma að sjálfsögðu ekki til greina
bækur, sem að fornum vanda heyrðu til kirkjulegu embætti,
barnalærdómsbækur né sjálf biblían; þær hlíttu öðrum lög-
nialum. Þannig varð engin þeirra bóka, sem þeir Harboe og'
Jón Þorkelsson létu prenta á Hólum 1741—45, endurprent-
nðar; þær urðu svikalaust sjálfdauðar, enda náði heittrúar-
stefnan, sem bækur þessar voru yfirleitt af sprottnar, aldrei
nemum teljandi tökum á þjóðinni né prestastéttinni yfirleitt.
Eétttrúnaðarstefnan var rótföst og studdist örugglega við
I’assíusálmana og Jónsbók, og það lét þjóðin sér líka vel