Eimreiðin - 01.01.1963, Page 22

10
EIMREIÐIN
V.
Sú tegund guðfræðilegrar bjartsýni, sem stundum hefur verið
talað um með trega og beiskju yfir því, að verri fræði manna, er
ekki hafi verið gæddir ýturhyggju aldamótanna, hafi glatað henni,
var aldrei annað en bergmál frá umhverfinu. Trúin á manninn
var undirstraumur hinnar almennu lífskenndar, þ. e. trúin á fram-
farirnar, er ekki gæti brugðið til beggja átta um stefnu og árang-
ur. A. Toynbee bendir á það (An Historians Approach to Religion
bls. 231), að á þessu skeiði hafi rnenn gengið út frá því sem gefnu,
að hver viðauki við vald mannsins Iilyti að vera blessun, hjól vest-
rænnar siðmenningar voru komin á sporbraut, sem lá fram og upp
endalaust og óhugsandi, að þau gætu hrokkið út af sporinu. Auk-
inn hraði lestarinnar gat ekki leitt til annars en að mannkyni skil-
aði því skjótar áleiðis til fullkominna kjara, þekkingar og dyggða.
Menn voru hættir að reikna með hinum demónísku þáttum mann-
legs eðlis (the demonic element in human nature).
Þessi barnalega oftrú var sprottin og borin uppi af tæknilegum
framförum, útþennslu hvítra yfirráða og fjárgróða með skefjalitlu
arðráni. Hún var studd af tiltölulega löngu styrjaldahléi, frið-
samlegri sambúð stórvelda, meðan þau töldu sig hafa svigrúm
hvert fyrir öðru til þess að koma sér fyrir sem nýlendu- og við-
skiptaveldi. Hún hlaut að reka sig á og gerði það harkalega. Stefán
Zweig og margir fleiri eru góðir heimildarmenn um það, hve
heimsstyrjöldin fyrri var óvænt opinberun, hvað rnenn höfðu ver-
ið grandalausir um það, að hin hvíta framsókn gæti átt það til
að bregða sér í slíkan ham. Það kom eins og reiðarslag, að rnann-
leg framför var ekki eins örlögknúin og menn höfðu trúað, mann-
eskjan gat fundið upp á því að nota dýrkeypta og verðmæta þekk-
ingu, dásamlega getu og tækni til ills, sjálfri sér til bölvunar. Of-
trúin hefndi sín, eins og oftast verður, víman snerist í velgju. Ann-
að átti þó eftir að koma á daginn áður langt leið, sem varð enn
harðari hnekkir fyrir hillingar aldamótanna. En bókmenntir milli-
stríðsáranna sýna, hvaða bjartsýni var eftir, þegar manntrúin hafði
prófazt í eldi styrjaldarinnar. Engin bók varð þó frægari en sú,
sem heimspekingurinn Oswald Spengler gaf út, þar sem hann
vildi leiða rök að því, að feigðin sækti að Vesturlöndum. Vildi
hann sætta menn við þá tilhugsun, þar eð um lögmál væri að
ræða, örlög, sem ekki yrðu umflúin.
Hin glampandi grunnlygna aldamótaskeiðsins, sem blasti við