Eimreiðin - 01.01.1963, Blaðsíða 24

12
EIMREIÐIN
En hann efast satnt. Hann þarf ekki að óttast takmörk ytri al'ls-
muna. En hann óttast samt — sjálfan sig.
Hvað er maðurinn?
Darwin benti á sterk rök fyrir því, að maðurinn sé í líffræði-
legu sambandi við aðrar lífverur þessa hnattar. Þróunarkenningin,
sem við hann er kennd, var afrek í vísindum að því leyti, að hún
varpar ljósi yfir samhengi lífsins. En af þessu var ósjaldan dregin
sú ályktun, að úr því ætterni mannsins verður með sennilegu
móti rakið til dýranna, sé hann sjálfur dýr, að ekki sé sagt skepna.
Afleiðing þeirrar niðurstöðu verður ekki aðeins sú, að hvatir og
hættir frá myrkviði frumskógarins séu eðli hans, heldur og sú, sem
dregur stórum lengra, að hann er sviptur ábyrgð. Hann er náttúra
og náttúran er hvorki góð né vond í siðgæðislegri merkingu, get-
ur ekki svarað til saka um viðbrögð, hefur ekki samvizku. Ef
maðurinn er það, sem heimspeki natúralismans kennir, er ótti
hans við sjálfan sig allt annað en ástæðulaus, eins og nú er komið
mætti hans.
Þegar Stefán Zweig skýrir frá viðræðum sínurn við sálfræðing-
inn fræga, Sigmund Freud, um nazismann (\7eröld, sem var, bls.
387—388) segir hann: „Hann (Freud) sagði, að einlægt hefði sér
verið legið á liálsi fyrir þá bölsýni að bera brigður á vald rnenn-
ingarinnar yfir eðlishvötunum, en nú fengju menn greypilega
staðfestingu á þeirri skoðun, að hin siðlausu, frumstæðu eyðingar-
öfl væru óupprætanleg úr mannssálinni. Kvaðst hann að vísu ekki
vera upp með sér af þessu. Á ókomnum öldum mundi kannski
finnast ráð til að halda þessurn eðlishvötum í skefjum, þó ekki
væri nema í samfélagslífi þjóðanna, en í dagfari manna og innsta
eðli mundu þær halda velli“.
Freud vann einnig afrek í vísindum. Sálgrenslanin sýndi fram
á, að meðvitaðar hugsanir og athafnir standa rótum í undirdjúp-
um dulvitundar, frumstæðra hneigða og ósjálfráðra hvataafla. Af
jæssu voru líka dregnar ályktanir, sem hafa haft víðtæk áhrif og
stuðluðu mjög að þeim skilningi, að maðurinn sé bundinn ákvæð-
um frumstæðs eðlis, hemlar og höft, agi og sjálfsafneitun séu við-
sjárverð, því náttúran leiti út um síðir, jxitt hún sé lamin með
lurk, siðlaus, ótilreiknanleg viðbrögð, með rætur dýpst í grunni
eðlisins, séu uppistaðan í gerð og fari mannsins.
Ef Jressi mannfræði er sannleikurinn allur, er ekki kyn þótt
maður geimfaraaldar hafi beyg af sjálfum sér.