Tímarit lögfræðinga - 01.02.1998, Page 42

skulu almenningar vera sem að fornu hafa verið, bæði hið efra og hið ytra. í
norskum rétti voru svipuð ákvæði um almenninga. Þar sagði t.d. í NL 3-12-1:
Saa skal Alminding vœre, saasom den haver vœret af gammel Tid, baade det
0verste og det yderste.5
Því er mismunandi háttað í löggjöf, hvaða heimildir eru fyrir hendi varðandi
nýtingu almenninga og hverjir eiga þær heimildir. I gildandi ákvæðum íslenskra
laga, sem varða meðferð tiltekinna réttinda í almenningum, er yfirleitt út frá því
gengið, að landsmenn allir njóti þeirra réttinda, þótt frá því kunni að vera
ákveðnar undantekningar í einstökum og afmörkuðum tilvikum.6
Hafalmenningur er það svæði sjávar við strendur landsins, sem tekur við ut-
an netlaga, en netlög eru sjávarbelti, sem nær 115 metra út frá stórstraumsfjöru-
máli landareignar. Um hafalmenninga er það að segja, að frá upphafi Islands-
byggðar og allt fram yfir miðja þessa öld hefur sú meginregla verið viðurkennd,
að hafið utan netlaga væri almenningur, þar sem öllum væri heimil veiði. Regl-
an kemur fram í Grágás, Landabrigðaþætti Konungsbókar: Menn eigu allir að
veiða fyrir utan netlög að ósekju og í Landabrigðisþætti Staðarhólsbókar: Allir
menn eigu að veiðafyrir utan netlag að ósekju efvilja. I Jónsbók er reglan í 61.
kapítula Landsleigubálks, rekabálki, 2. kap.: Allir menn eigu að veiða fyrir utan
netlög at ósekju. Er ákvæði þetta enn tekið upp í íslenska lagasafnið, nú síðast
í útgáfuna 1995.
Um réttarstöðu íslenska ríkisins gagnvart landsvæðum, sem enginn getur tal-
ið til einstaklingseignarréttinda yfir, hvort heldur sem eru afréttareignir eða al-
menningar, er það að segja, að sú stefna hefur verið mótuð af dómstólum, að ís-
lenska ríkið sé ekki eigandi þessara landsvæða, nema það færi fram eignarheim-
ildir fyrir eignatilkalli sínu. Er framangreint annars vegar staðfest í Landmanna-
afréttardóminum síðari, sbr. H 1981 1584 og í Mývatnsbotnsmálinu, sbr. H
1981182. Samkvæmt þessum dómum nýtur ríkið engrar sérstöðu umfram aðra,
sem gera tilkall til einstaklingseignarréttar yfir tilteknum hlutum eða verðmæt-
um. Ríkið verður eins og hver annar að færa fram skilríki eða heimildir fyrir
eignatilkalli sínu.7
3.4 Netlög, merki sjávarjarða og heimildir landeiganda
Ekki eru bein ákvæði um það í íslenskum rétti, hvar séu merki fasteigna við
sjó. Þó hefur verið talið, að landareign sem liggur að sjó, fylgi fjaran fram af
5 Sjá nánar Thor Falkanger: Fast eiendoms rettsforhold. Oslo 1996, bls. 165.
6 Um almenninga sjá nánar lí jarni Jónsson frá Vogi: Almenningar og afréttir. Skýrsla til fossa-
nefndar. Nefndarálit meiri hluta fossanefndarinnar er skipuð var 22. október 1917. Með lagafrum-
vörpum, ritgerðum og fylgiskjölum. Reykjavrk 1919. B. Ritgerðir, bls. 18-31; Sigurður Líndal:
Eignarréttur á landi og orkulindum. Skýrsla aðalfundar Sambands íslenskra rafveitna 1983. Reykja-
vík 1983, bls. 16-19; Þorgeir Örlygsson: „Er Hornafjörður almenningur?". Tímarit Haskóla fs-
lands, nr. 6, 1993, bls. 13-33.
7 Að því er varðar nánari umfjöllun um dóma þessa sjá Þorgeir Örlygsson: „Um eignarhald á landi
og náttúruauðlindum". Afmælisrit. Gaukur Jörundsson sextugur. Reykjavík 1994, bls. 597-601.
36