Uppeldi og menntun - 01.01.2008, Blaðsíða 21

E LSA S IGR ÍÐUR JÓNSDÓTT I R
21
Menntun fárra eða almenningsmenntun
Þú hefur stundum talað um átök tuttugustu aldarinnar í menntamálum. Hvað áttu við?
Alla 20. öldina tókust hér á tvö öfl um íslensk skóla- og menntamál. Annars vegar
var elítuhugmyndin, það er að segja að menntun væri ætluð fáum útvöldum. Mennta-
skólinn í Reykjavík og Háskóli Íslands voru helstu tákn þeirra sjónarmiða. Hins vegar
var almenningsmenntunarviðhorfið sem endurspeglast í fræðslulögunum frá 1907 og
barnaskólarnir og Kennaraskólinn voru fulltrúar fyrir. Hreyfingin „að mennta alla“
hafði þó ólíka merkingu eftir tímabilum, í upphafi aldarinnar var til dæmis ekki gert
ráð fyrir að börn með fötlun eða þroskahömlun yrðu sjálfsagðir skólaþegnar eins og nú
er. Breytingarnar á öldinni hafa verið ótrúlegar og þær miða allar í sömu átt, almenn-
ingsmenntunarviðhorfin hafa stöðugt unnið á. Barnaskólarnir voru alla tíð hugsaðir
fyrir alla, síðan urðu gagnfræðaskólarnir að almenningseign með fræðslulögunum
1946, en það voru þeir ekki í upphafi. Í gagnfræðaskólunum voru bóknáms- og verk-
námsdeildir en þeim var ekki ætlað að greina nemendur eftir námshæfileikum eins og
raunin varð. Héraðsskólarnir, sem voru stórkostleg tækifæri fyrir æsku hinna dreifðu
byggða, áttu sitt blómaskeið fyrir og um miðja öldina en margir þeirra fengu hálf-
dapurlegt hlutverk undir lokin, þegar þeir urðu annars flokks gagnfræðaskólar fyrir
unglinga af mölinni. Grunnskólarnir tóku við af barna- og gagnfræðaskólunum með
lögunum 1974 og fjölbrautaskólarnir voru frá upphafi ætlaðir öllum unglingum og
byggðust á hugmyndinni um alhliða skóla (comprehensive school). En þetta gerð-
ist ekki átakalaust. Menntaskólinn í Reykjavík var í mjög íhaldssömu elítuhlutverki
og stóð í raun og veru í vegi fyrir fjölgun menntaskóla. Það er ekki fyrr en 1930 sem
Menntaskólinn á Akureyri er stofnaður, eftir mikla baráttu, og síðan Menntaskólinn á
Laugarvatni 1953, einnig eftir mikil átök. Menntaskólinn við Hamrahlíð er stofnaður
1966 og eftir það fjölgar mennta- og fjölbrautaskólum ört.
Háskólastigið er jafnvel að verða hluti af almenningsmenntunarkerfi þessa lands
eins og margra annarra. Löndin í kringum okkur hafa sett sér þau markmið að 60% af
árgangi fari í háskóla, sem er stjarnfræðileg tala miðað við þau gróflega 5% sem fóru
hér í háskóla fyrir um það bil 50 árum.
Breytingarnar hafa verið stórfelldar og mér virðist að þau viðhorf sem halda á lofti
almenningsmenntun séu að bera sigur úr býtum. vissulega gleðst ég yfir þessu því
að frá fyrstu tíð hef ég fylkt mér þeim megin. og þar sem ég er nú óforbetranleg-
ur bjartsýnismaður tel ég að nú, þegar háskólanám er að verða hluti af almennings-
menntun, séu bjartir tímar framundan fyrir þessa þjóð. Auðvitað geri ég mér grein
fyrir að þetta verður aldrei nein himnasæla, þetta er stöðug barátta og líklega ágætt
að svo sé. Menntun er afskaplega flókin vegna þess að hún er ekki bara fólgin í því að
bæta einhverju við, það er enginn vandi að læra utanbókar endalaust. En að efast um
sjálfan sig og um það sem maður veit, leita nýrra leiða og brjótast út úr vanahugsun,
það er erfitt. Það er ósköp þægilegt að finna básinn sinn og vera bara þar.
Ég lít þannig á að sameining Kennaraháskólans og Háskóla Íslands sé á vissan hátt
endapunktur í menntaátökum síðustu aldar. Jónas Pálsson hefur hugsað upp slagorðið „frá jaðri að miðju“ og telur það einkennandi fyrir sameininguna. Kennaramenntun
og alþýðumenntun hefur verið utarlega á jaðri samfélagsins, í miðjunni var embætt-