Fréttablaðið - 04.12.2010, Blaðsíða 116

88 4. desember 2010 LAUGARDAGUR
Átjánda öldin gýs upp ljós-
lifandi með ösku og eimyrju
í skáldsögunni Jón eftir
Ófeig Sigurðsson. Þar segir
frá atburðum sem mótuðu
og hertu Jón Steingríms-
son eldklerk rúmum þrem-
ur áratugum áður en hann
glímdi við Skaftárelda.
Jóns Steingrímssonar eldklerks er
aðallega minnst fyrir Skaftáreld-
ana. Eldskírn sína hlaut hann hins
vegar veturinn 1755 til 1756, þegar
hann hafðist við í helli í Mýrdaln-
um og undirbjó komu barnshaf-
andi konu sinnar.
Þessir atburðir eru undirliggj-
andi í skáldsögunni um Jón eftir
Ófeig Sigurðsson. Daginn sem Jón
kemur ríðandi norðan úr Skaga-
firði niður af Kili byrjar Katla að
gjósa og úr verður mesta gjósku-
gos Íslandssögunnar og einn mesti
harðindavetur.
„Hið rólegasta og besta líf“
Hugmyndina að bókinni fékk
Ófeigur þegar hann skoðaði bústað
Jóns þennan örlagaríka vetur.
„Það hafði talsverð áhrif á mig
og gríðarlega merkilegt í sjálfu
sér að hann hafi búið í þessum
helli veturinn 1755 til 1756. Í kjöl-
farið fór ég að endurlesa ævisögu
hans, sem ég hafði lesið tíu árum
áður fyrir námskeið hjá Matthíasi
Viðari Sæmundssyni í íslensku í
Háskólanum. Jón er ansi þögull
um þessa veru í ævisögunni, það
er í rauninni bara ein klausa sem
segir eitthvað á þá leið að hann
hafi dvalið í hellinum ásamt Þor-
steini bróður sínum og Jóni vinnu-
manni „og áttu þeir hið rólegasta
og besta líf“. Svo segir ekkert
meira um það.
En þegar maður skoðar annála
og samtímaheimildir sér maður
hvað þessi tími hefur verið brjál-
aður og aðstæður yfirgengileg-
ar. Þessi vetur var kallaður sjötti
í harðindum og er einn harðasti
vetur í sögu landsins. 11. sept-
ember 1755 urðu miklir jarð-
skjálftar, fyrirboðar Kötlugossins
síðar um haustið sem fyllti Suður-
landið öskusorta. Og til að bæta
gráu ofan á svart leggur hafís að
landinu um veturinn. Ég taldi því
málum blandið að lífið í hellinum
hafi verið „hið rólegasta“ þennan
vetur.“
Hvörf í lífi eldklerksins
Jón fór ekki aðeins í Mýrdalinn
til að flýja harðærið á Norður-
landi og undirbúa komu Þórunn-
ar, konu sinnar; hann hafði misst
djáknaembættið fyrir norðan fyrir
að barna ekkju klausturhaldarans
í Reynistaðarklaustri. Þegar þau
giftu sig komst sá kvittur á kreik
að Jón og Þórunn hefðu ráðið eig-
inmanni hennar heitnum bana
og eltir sá kvittur hann alla leið
suður.
„Þetta eru hans ytri aðstæð-
ur,“ segir Ófeigur, en hans innri
aðstæður eru þær að þennan vetur
stendur hann á ákveðnum tíma-
mótum, er orðinn afhuga prest-
skap og ætlar að verða bóndi og
yrkja jörðina. Þarna kviknar líka
áhugi hans á jarðeldum, hann
skrifar sína fyrstu skýrslu um
eldgos, ekki nema 27 ára gamall,
og fetar sín fyrstu spor sem vís-
indamaður og náttúrufræðingur.
Það eru sem sagt ákveðin hvörf í
hans lífi sem varða viðhorf hans til
heimsins og guðdómsins, og inn í
þau er ég að reyna að brjótast til
að birta þau.
Það er vitað að Jón skrifaði konu
sinni bréf þennan vetur. Mér datt
í hug að þar sem þetta var fyrir
daga póstþjónustunnar og bréf bár-
ust með fólki sem átti leið um land-
ið, að bréfin hafi eingöngu borist
frá Jóni en engin til hans, þar sem
enginn átti leið í Mýrdalinn vegna
gossins. Þess vegna ákvað ég að
skrifa bókina sem bréf frá Jóni.“
Fífldirfska að skrifa
í orðastað Jóns
Bréf Jóns til konu sinnar hafa ekki
varðveist og hafði Ófeigur því
engar fyrirmyndir til að byggja á.
Bréfin eru því að öllu leyti skáld-
skapur, þótt frásögnin sé vissu-
lega byggð á sögulegum atburðum
og inn í hana blandist sögulegar
persónur á borð við Skúla fógeta,
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson.
Ófeigur segir bókina hafa verið
tvöfalda áskorun, því ekki aðeins
þurfti hann að semja söguna held-
ur einnig segja hana með hinu sér-
stæða tungutaki Jóns.
„Það er fyrst og fremst fífldjarft
og nánast heimskulegt að ætla að
skrifa í orðastað Jóns Steingríms-
sonar. Hann er fáheyrður stílisti
og hans málfar mjög sérstakt. Ég
fór þá leið að kortleggja ævisögu
hans og orðfærið og bjó til litla
orðabók. Ég byrjaði á því að apa
upp stílinn og skrifaði bókina að
hálfu leyti þannig upp. Ég prófaði
síðan að skipta alveg yfir í nútíma-
legt málfar, eins og ég væri sjálfur
að skrifa þessi bréf. Þessu skeytti
ég svo saman svo aldirnar mættu
renna saman eins og í draumi,
þannig úr yrði eitthvað nýtt, sem
bæri keim 18. aldar og
nútímaorðfæri.“
Harkaleg endurspeglun
Þótt hálf þriðja öld sé
liðin frá atburðum bók-
arinnar kallast þeir heil-
mikið á við samtímann;
11. september er alræmd
dagsetning; yfirvald-
ið, Skúli fógeti, reynir
að rétta hagkerfi í lama-
sessi við með efnahags-
aðgerðum í formi Inn-
réttinganna, og eldgos
skekur landið og setur
strik í reikninginn um
gervalla heimsbyggð.
„Þetta var meðal ann-
ars það sem kveikti í
þessari sögu,“ segir
Ófeigur. „Þegar ég skoð-
aði umgjörð hennar, það
er að segja átjándu öld-
ina, var þetta svo har-
kaleg endurspeglun.
Átjánda öldin er öfgaöld
eins og sú tuttugasta. Á
sjötta áratug 18. aldar,
voru Eggert Ólafsson og
Bjarni Pálsson sendir á
flakk um landið því íslensk menn-
ing var komin í þrot. Þekkingin
var nánast horfin, að stórum hluta
vegna Stóru bólu 1708; erlend áhrif
voru mikil og erlent eignarhald
yfir íslenskum afurðum. Grunn-
urinn er smám saman að hverfa
og þess vegna eru þeir sendir á
vettvang til að kortleggja og koma
stoðunum aftur undir landið, sem
er að vissu leyti það sama og við
erum að reyna núna.“
Næstum hættur við
Speglanir bókarinnar við samtím-
ann voru sumar óvæntar, til dæmis
var Ófeigur langt á veg kominn
þegar Eyjafjallajökull byrjaði að
gjósa.
„Það var ótrúlegt, ég hélt ég
væri orðinn ímyndunarveikur, eða
í hitakasti, að sjá það sem ég var að
skrifa lifna svona við. Það var eins
og að hitta Skúla fógeta! Þá ætlaði
ég að hætta við bókina; þetta var
of banalt. Stórfenglegir atburðir
eins og hrunið og eldgos, fara fyrst
inn í efsta lag menningarinnar, í
túrismann og poppið, efst í hrifn-
inguna, en sjatna smám
saman og seytla niður í
lögin þar undir. Það var
undarlegt að vera að
vinna í svo mikilli fjar-
lægð frá samtímanum
en vera allt í einu orðinn
eins og fréttaritari goss-
ins! Að skrifa eldskýrslu
eins og Jón.“
Fékk smjörþefinn af því
að standa í sporum Jóns
Ófeigur afréð þó að
halda sínu striki og
leyfa eldgosinu að renna
inn í bókina.
„Ég var að skrifa um
hvernig væri að vera í
Mýrdalnum í öskusorta
og fékk þarna tækifæri
til að upplifa það sjálf-
ur. Ég stökk því upp í bíl
og fór enn einu sinni inn
í hellinn hans Jóns. Mér
fannst ég sjá myndina
af Jóni í hellinum skýr-
ar í gegnum öskumökk-
inn og fékk smjörþef-
inn af því hvernig var
að vera í hans sporum.
Þannig að fyrir bókina reyndist
gosið því að lokum eins og hálf-
gerð sending að ofan.“
Ófeigur segir speglunina ekki
eingöngu hafa verið samfélags-
lega eða sögulega, heldur líka
persónulega.
„Maður er alltaf að skrifa
sjálfsævisögu tilfinningalífsins
og Jón Steingrímsson talaði til
mín. Það er svo margt hægt að
læra af honum og ævisagan hans
finnst mér vera svo rík af fegurð.
Og ég dvaldi með Jóni inni í hell-
inum því ég þurfti eins og hann
að gera ýmis grundvallarmál upp
við mig og endurskoða afstöðu
mína til lífsins.“
bergsteinn@frettabladid.is
88
menning@frettabladid.is
Í DIMMUM, DIMMUM HELLI
ÓFEIGUR SIGURÐSSON „Maður er alltaf að skrifa sjálfsævisögu tilfinningalífsins og Jón Steingrímsson talaði til mín. Það er svo margt hægt að læra af honum.” FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
Jóladagatal Norræna hússins 1.-23. des. kl: 12.34
Villa Bergshyddan
Menningarmálasvið Stokkhólmsborgar býður dvöl í gestabústaðnum
Villa Bergshyddan í Stokkhólmi. Við dvölina gefst tækifæri til að kynnast
Stokkhólmi og mynda tengsl með mögulega samvinnu í huga.
Fólk sem starfar að listum og menningu og býr í einhverri höfuðborga
Norðurlanda getur fengið bústaðinn að láni, án endurgjalds, í eina eða
tvær vikur á tímabilinu 18. apríl til 2. október 2011.
Bústaðurinn er 3 herbergi og eldhús í endurbyggðu húsi frá 18. öld.
Umsóknareyðublöð fást á www.reykjavik.is/menningogferdamal
og www.stockholm.se/nordisktsamarbete
Umsóknir sendist í síðasta lagi 1. febrúar 2011 til:
Stockholms Kulturförvaltning,
Nordiskt kultursamarbete,
Yvonne Boulogner,
Box 16113
SE - 103 22 Stockholm
Nánari upplýsingar veitir Hildur Sif Arnardóttir, skrifstofustjóri skrifstofu
Menningar- og ferðamálasviðs Reykjavíkurborgar, s. 590 1520,
netföng:hildur.sif.arnardottir@reykjavik.is og
yvonne.boulogner@kultur.stockholm.se
IN MEMORIAM Á MOKKA Margrét Jónsdóttir listmálari sýnir brot úr myndröðinni IN MEMORIAM á Mokka við Skóla-
vörðustíg. Verkin eru unnin með eggtemperu á pappír og eru unnin í París. Hugsunin að baki þeim er mörkin á milli listar og
framleiðslu á tímum þar sem starf listamanna er ofurselt og metið á forsendum markaðarins.
Mér fannst ég
sjá myndina
af Jóni í hell-
inum skýrar
í gegnum
öskumökk-
inn og fékk
smjörþefinn
af því hvernig
var að vera í
hans sporum.
Þannig að fyrir
bókina reynd-
ist gosið því
að lokum eins
og hálfgerð
sending að
ofan.