Morgunblaðið - 27.01.2009, Blaðsíða 6

6 Stjórnarslit
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 27. JANÚAR 2009
FRÉTTASKÝRING
Eftir Þorbjörn Þórðarson
thorbjorn@mbl.is
„SÚ KENNING hefur verið sett
fram af ýmsum að forsætisráðherra
hafi þingrofsréttinn einn og sér.
Þetta er misskilningur á íslenskri
stjórnskipun,“ sagði Ólafur Ragnar
Grímsson forseti á blaðamannafundi
á Bessastöðum í gær.
Á fundinum tiltók Ólafur jafn-
framt fjögur atriði sem umfram allt
þyrftu að setja svip á þær ákvarð-
anir sem teknar verða á næstu dög-
um. Og markaði með því stjórnar-
mynduninni farveg.
Frumkvæði hjá ráðherra
„Forsætisráðherra hefur tillögu-
rétt um þingrof og síðan er það sjálf-
stætt mat forseta eins og dæmin
sanna úr íslenskri sögu hvort hann
verður við því eða ekki. [...]Frá og
með þessari stundu er ekki starfandi
neinn forsætisráðherra í landinu
sem getur gert tillögu um þingrof og
samkvæmt stjórnskipun er það þess
vegna alfarið í höndum forsetans,“
sagði Ólafur.
„Þetta gengur þvert á það sem
maður myndi ætla að stjórnarskráin
fæli í sér,“ segir Björg Thorarensen,
prófessor í stjórnskipunarrétti við
lagadeild Háskóla Íslands, um um-
mæli Ólafs Ragnars. „Ég held að
það liggi alveg ljóst fyrir að frum-
kvæðisrétturinn er að öllu leyti hjá
ráðherra, en ekki hjá forseta. Það er
alveg ótvírætt,“ segir Björg.
„Hafi forseti virkilega átt við að
það sé enginn starfandi forsætisráð-
herra í landinu þá er það stórkost-
legur og ótrúlegur misskilningur,“
segir Guðni Th. Jóhannesson sagn-
fræðingur.
Heimild til þingrofs er í 24. gr.
stjórnarskrárinnar. Samkvæmt 13.
gr. stjórnarskrárinnar framkvæmir
ráðherra vald forseta og ráðherrar
bera ábyrgð á stjórnarframkvæmd-
um öllum, samkvæmt 14. gr. Björg
segir að undirskrift forsætisráð-
herra þurfi að liggja fyrir ef rjúfa
eigi þing, svo það sé alveg klárt að
forseti geti ekki rofið þing án at-
beina forsætisráðherra.
Árið 1950 synjaði Sveinn Björns-
son, þáverandi forseti, þingrofs-
beiðni Ólafs Thors, þáverandi for-
sætisráðherra. Bent hefur verið á að
þessi synjun hafi verið sérstaks eðl-
is, enda hafi þá verið búið að sam-
þykkja vantraust á ríkisstjórnina,
sem þá starfaði í minnihluta.
Fordæmi fyrir því að
starfsstjórn rjúfi þing
Starfsstjórn er þegar ríkisstjórn
hefur beðist lausnar en forseti biður
ríkisstjórnina að sitja áfram meðan
ný stjórn er skipuð. Er hún talin
hafa takmarkaðra umboð. „Það eru
dæmi um að starfsstjórn hafi rofið
þing, þá með vissu um að það hafi
verið aflað samþykkis meirihluta, þó
það sé ekki nema óformlega,“ segir
Björg. Með réttu ætti þó ekki starfs-
stjórn að rjúfa þing nema samþykki
lægi fyrir hjá meirihluta þings.
Í þessu samhengi má nefna að
fjórða ríkisstjórn Ólafs Thors fékk
lausn 27. mars 1956 en gegndi störf-
um til 24. júlí sama ár.
Fram kom í máli Ólafs á fundinum
í gær að bæði saga lýðveldisins og
íslensk stjórnskipun væri á þann
veg að ef ekki tækist að leiða fram
stjórn sem gæti búið við nauðsyn-
legan stuðning á löggjafarsamkom-
unni þá væri það skylda forsetans að
tryggja að landið yrði ekki stjórn-
laust.
„[Þegar fráfarandi ríkisstjórn var
mynduð] taldi ég ekki nauðsynlegt
að ræða við forystumenn allra
flokka vegna þess að málin lægju
það skýrt og ljóst fyrir að ég veitti
formanni Sjálfstæðisflokksins strax
umboð þá til að mynda nýja ríkis-
stjórn. Ég tel að svo sé ekki nú,“
sagði Ólafur. Hann sagði að forseti
þyrfti að geta átt heiðarlegar, hrein-
skilnislegar og afdráttarlausar sam-
ræður við forystumenn allra flokka í
landinu.
Fjögur atriði Ólafs
Ólafur sagði að það væri ekki gott
fyrir okkar stöðu hér heima, fyrir
heimilin í landinu, atvinnulífið né
landsmenn að hér væri „langvarandi
bið eftir því hvers konar ríkisstjórn
taki við eða hvenær kosningar fari
hér fram. Þess vegna tel ég að æski-
legt sé að þær ákvarðanir séu tekn-
ar sem fyrst,“ eins og hann orðaði
það.
Forsetinn sagði mikilvægt að hafa
í huga fjögur verkefni sem umfram
allt þyrftu að setja svip á þær
ákvarðanir sem teknar verða á
næstu dögum. „Þeir fjórir þættir
sem ég nefndi, það er samfélagsleg
sátt, endurnýjun á hinu pólitíska
umboði, trygg tök á efnahagsvanda
þjóðarinnar og farvegur fyrir um-
ræðu um nýja stjórnskipan. Þetta
[er] allt saman hluti af þeirri nið-
urstöðu sem okkur tekst vonandi að
ná á allra næstu dögum,“ sagði Ólaf-
ur.
Hann markaði í reynd stjórnar-
mynduninni ákveðinn farveg með
þessum orðum og í máli hans kom
fram að sú stjórn sem tæki við og sá
þingmeirihluti sem fundinn yrði,
með þeim ákvörðunum sem teknar
verða á næstu dögum eða vikum,
tæki tillit til þess að það þyrfti að fá
„niðurstöðu í þeirri umræðu.“
Forsetinn útvíkkar vald sitt
 Þingrofsréttur alfarið í höndum forsetans, segir Ólafur Ragnar  Þvert á það sem felst í stjórnar-
skránni  „Ótrúlegur misskilningur“  Fáheyrt að forsetinn leggi línurnar í stefnumörkun
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Útvíkkun Orð forsetans á blaðamannafundi á Bessastöðum í gær þykja umdeild og eru gagnrýnd af fræðimönnum.
Í HNOTSKURN
»Hlutverk forseta í stjórn-armyndun er viðurkennt
og ein helsta birtingarmynd
valds hans, þó takmarkað sé.
»Forsetinn nefndi í gærfjögur atriði sem skilja
mátti að yrðu ráðandi í stjórn-
armyndun: Samfélagslega
sátt, endurnýjun pólitísks um-
boðs, trygg tök á efnahags-
vandanum og farveg fyrir
nýja stjórnskipun.
„ÞAÐ er alveg einsdæmi. Það er til marks um þá
óvenjulegu tíma sem við lifum að forsetinn skuli
leggja fram slíkan lista,“ segir Guðni Th. Jóhann-
esson sagnfræðingur um þau fjögur atriði sem Ólaf-
ur Ragnar leggur áherslu á varðandi það hver fær
umboð til myndun nýrrar ríkisstjórnar. „Fyrri for-
setar, sem stóðu frammi fyrir því að leysa stjórn-
arkreppur, leystu þann vanda hver með sínum
hætti. Sveinn Björnsson, fyrsti forsetinn, var nokk-
uð ráðríkur, fannst stjórnmálamönnunum, og hafði
ákveðnar skoðanir á því hvaða stjórnir skyldu sitja.
Ásgeir Ásgeirsson sömuleiðis. Tveir síðustu forset-
ar á undan Ólafi Ragnari, Kristján Eldjárn og Vig-
dís Finnbogadóttir, höfðu engan áhuga á öðru en
því að hér sæti stjórn og voru ekki með neinar
meiningar um það hvaða flokkar sætu í stjórn né hvaða mál ætti að leggja
áherslu á. Ólafur Ragnar ber sig núna allt öðruvísi að en þeir tveir for-
verar hans. Hann gengur í það minnsta jafnlangt og Sveinn Björnsson
gerði í því að hafa áhrif á pólitíska sviðið, ef ekki lengra,“ segir Guðni.
bjorgvin@mbl.is
„Alveg einsdæmi“
Guðni Th.
Jóhannesson
„ÞAÐ er auðvitað óþekkt að forseti leggi til stefnu-
mál fyrir verðandi ríkisstjórn. Það er að þessu leyti
fáheyrt að forseti hafi frumkvæðisrétt að því að
móta stefnuna, t.d. að það eigi að endurskoða
stjórnarskrána,“ segir Björg Thorarensen, prófess-
or í stjórnskipunarrétti við lagadeild Háskóla Ís-
lands, en forsetinn nefndi í gær fjögur verkefni sem
umfram allt þurfi að setja svip á þær ákvarðanir
sem teknar verða á næstu dögum. „Farvegur fyrir
umræðu um nýja stjórnskipan,“ er eitt þessara at-
riða, svo notuð séu orð forsetans.
Björg tekur hins vegar fram að hún styðji heils
hugar að endurskoða þurfi ákveðna þætti stjórn-
arskrárinnar. Að minnsta kosti þá þætti sem lúti að
samskiptum ríkisstjórnar og þings. Athygli vakti að
skilja mátti orð forsetans þannig í gær að hann hefði útilokað að veita um-
boð til stjórnarmyndunar þá um kvöldið, en það vald hefur hann ekki. „Ég
tel nauðsynlegt að koma á starfhæfri stjórn sem allra fyrst og ef það er vilji
og meirihluti þingsins fyrir slíkri stjórn, þá er skylda forseta að verða við
því,“ segir Björg. thorbjorn@mbl.is
Óþekkt stefnumótun forseta
Björg
Thorarensen
ÓLAFUR Þ. Harðarson, prófessor í stjórn-
málafræði, segir að forsetinn sé að gera sig meira
gildandi og sýni óvenjulega mikið frumkvæði, um
það hlutverk sem forsetinn virðist vera að marka
sér í stjórnarmyndun.
Ólafur Þ. segir jafnframt að fram hafi komið áður
að Ólafur Ragnar telji að þingrofsrétturinn sé hjá
embætti forseta. „Hann lítur svo á að forsætisráð-
herra hafi tillögurétt en forsetinn meti það sjálf-
stætt hvort hann verði við óskinni eða ekki,“ segir
Ólafur Þ. og bætir því við að hann sé sjálfur ekki al-
veg viss um hvort ákvæði um þingrofsréttinn séu
nægilega skýr.
Spurður um þau orð Ólafs Ragnars frá því í gær
að stjórnarmyndunarumboð yrði ekki veitt þá um
kvöldið og þau fjögur verkefni sem umfram allt þurfi að setja svip á þær
ákvarðanir sem teknar verða á næstunni, segir Ólafur Þ. að ef formenn,
sem komi sér saman um stjórn og hafi þingmeirihluta á bakvið sig og bendi
á tiltekinn mann, þá beri að veita þeim manni umboðið, það sé alveg skýrt.
„Það er einnig óvenjulegt að forseti geri þetta með þessum hætti. Hann
er að gera sig meira gildandi og er að sýna óvenjulega mikið frumkvæði.
Hann getur auðvitað rætt við formenn flokkanna um það sem hann vill en
hins vegar semur hann ekki stjórnarsáttmála eða segir formönnum fyrir
verkum. Það er alveg ljóst. Ef það er skýr meirihluti fyrir myndun rík-
isstjórnar hefur hann ekkert svigrúm. Ef stjórnmálamenn koma sér ekki
saman um stjórn er svigrúm forsetans hins vegar meira,“ segir Ólafur Þ.
Harðarson. thorbjorn@mbl.is
Óvenjulegt frumkvæði
Ólafur Þ.
Harðarson
GUNNAR Helgi Kristinsson, prófessor í stjórn-
málafræði við Háskóla Íslands, segir Ólaf Ragnar
Grímsson, forseta Íslands, sýna það enn einu sinni
að hann telji embættið eiga að gegna virku hlut-
verki í íslenskri stjórnmálaumræðu. Vitnar hann til
framgöngu Ólafs Ragnars við stjórnarmyndun en
Ólafur Ragnar sagðist ætla að vega og meta að-
stæður í íslenskum stjórnmálum eftir samtöl við for-
menn flokkanna.
„Þetta lýsir því að Ólafur Ragnar hefur litið svo á
að forsetaembættið eigi að gegna lykilhlutverki í ís-
lenskri stjórnmálaumræðu,“ segir Gunnar Helgi og
vitnar til þess að utanríkisþjónustan hafi gert at-
hugasemdir við yfirlýsingar Ólafs Ragnars á er-
lendum vettvangi auk þess sem Ólafur Ragnar hafi
neitað að staðfesta fjölmiðlalögin á sínum tíma, en hann varð fyrsti forset-
inn í sögu lýðveldisins sem neitaði að undirrita samþykkt lög Alþingis.
magnush@mbl.is
Forsetinn í virku hlutverki
Gunnar Helgi
Kristinsson