Morgunblaðið - 27.01.2009, Blaðsíða 24

24 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 27. JANÚAR 2009
Morgunblaðinu hefur borist mikill fjöldi greina og pistla frá lesendum um ástandið í efnahagsmálum landsins.
Margir höfundar lýsa áhyggjum sínum af þróun mála og margir gera tillögur um leiðir út úr efnahagsvanda
þjóðarinnar. Morgunblaðið leggur áherslu á að gera þessum umræðum góð skil í blaðinu á næstunni.
Skoðanir fólksins
Nú safnast fólk saman í mót-
mælastöðum, gargandi og
gólandi að stjórnin eigi að
axla ábyrgð. Nú er tími hinna
yfirlýsingaglöðu tækifærissinna. Það
spretta fram úr skápum og skúma-
skotum sjálfskipaðir kjaftaskúmar
sem apa hver eftir öðrum upphróp-
anir, fullyrðingar og pólitískar klisjur. ’
NÚ HEFUR það gerst að verstu ólæti
síðan 1949 hafa átt sér stað á Austurvelli
og lögreglan hefur þurft að grípa til tára-
gass og lögreglumenn hafa slasast. Já
„blaðurbyltingin“ er búin og „sjónvarps-
byltingin“ er hafin. Það setur að fólki
óhug, ískaldur hrollur dauðans, hin hvíta
og rauða krumla stjórnleysis og komm-
únisma leggst eins og álög eða galdur og
byrgir mönnum og konum sýn, menn
tapa áttum. Þetta eru eins og trúarlegir
vítusardansar síðgotíkur. Óðir af heift
garga menn og konur á torgum og ákalla
réttlæti, þeirra réttlæti. Er þetta ekki
svipað því réttlæti sem fólkið heimtaði og
rómverski landstjórinn þvoði hendur sín-
ar af.
Hin einu sönnu mótmæli sem maðurinn
ætti að leggja stund á er að rækta sinn
innri mann og berja í sína eigin bresti og
breyskleika. Þess í stað viðgengst nú að
æsa upp fólk gegn samborgurum sínum.
Það virðist ganga faraldur sem kalla
mætti mótmælasýki og ef grannt er skoð-
að á sú sýki sér upptök og rætur djúpt í
sálarlífi sérhvers manns.
Málið er einfalt, mótmælasýki svipar
nokkuð til áfengissýki sem hefur verið
greind í eftirfarandi þrjá meginþætti:
Líkamlegur, félagslegur og andlegur
sjúkdómur. Oft er reiði alvarlegur þáttur
í hegðunarvanda sjúklinga. Alkóhólismi
er stigvaxandi sjúkdómur sem endar
gjarnan með geðveiki eða dauða ef ekki
er gripið inn í strax. Blóðug saga mót-
mæla og byltinga ber það með sér að ör-
lög þeirra sem eru helteknir af mótmæla-
sýki eru oft þau sömu og alkóhólistanna
sem ná ekki að hætta að drekka.
Hegðun mótmælandans minnir á líf
drykkjumanns sem misst hefur stjórn á
eigin lífi og er eins og rekald á börum og
strætum borgarinnar í leit að þeirri lífs-
fyllingu sem áfengi færir honum. Mót-
mælendur virðast margir fólk sem lifir í
myrkri og reiði í leit að mótmælum til að
fullnægja mótmælaþörf sinni. Sjálfsmynd
og sjálfsvirðing þess stendur og fellur
með því að níða niður menn og konur sem
stundum hafa unnið
það eitt sér til saka að
hafa verið að sinna
störfum fyrir sam-
félagið á erfiðum tím-
um. Nú eru það alþing-
ismenn sem verða fyrir
barðinu á mótmælasýk-
inni.
Mótmælandinn verð-
ur að mótmæla. Mótmælandinn gerir sér
ekki alltaf grein fyrir eðli þeirra mála
sem hann er að mótmæla hann er sjálf-
hverfur og neitar að horfast í augu við
sannleikann. Gleymir því gjarnan að
trúnaðarstörf eru þýðingarmikil störf
sem unnin eru oftast af samviskusemi. Til
að hægt sé að vinna að trúnaðarstörfum
þarf þagmælsku og vandað fólk sem
hleypur ekki út á torg með þau mál sem
því er trúað fyrir. Samfélagið er nú í upp-
námi og mikil vinna fer fram þar sem
bankar, fjárfestar og fjárglæframenn eru
skoðaðir ofan í kjölinn. Mótmælandinn
verður að átta sig á því að nauðsynlegt
getur verið rannsóknarinnar vegna að
fara gætilega og varast að dæma eða
bera fólk sökum.
Nú safnast fólk saman í mótmælastöð-
um, gargandi og gólandi að stjórnin eigi
að axla ábyrgð. Nú er tími hinna yfirlýs-
ingaglöðu tækifærissinna. Það spretta
fram úr skápum og skúmaskotum sjálf-
skipaðir kjaftaskúmar sem apa hver eftir
öðrum upphrópanir, fullyrðingar og póli-
tískar klisjur. Það er skelfilegt til þess að
hugsa að fámennur minnihlutahópur skuli
geta sett allt á annan endann.
Nýtt Ísland hefur boðið upp á börn á
mótmælafundum sem ræðumenn. Þetta
held ég að sé nýr tónn. Kannski er fram-
haldið það að boðið verður upp á Alþingi
á menntaskólastigi? Nei. Nýtt Ísland býð-
ur ekki upp á neitt nýtt, aðeins gömlu
reiðu klisjurnar. Sagði ekki einhver áróð-
ursmeistarinn að ef að lygin væri end-
urtekin nógu oft yrði henni trúað og yrði
við það að sannleik? Austurvöllur er orð-
inn vettvangur skrípaláta af því tagi. Þar
sagði ræðumaður á hverjum laugardegi:
„Þið segið „Já“ við eftirfarandi liðum“
síðan er sami listinn lesin upp á hverjum
laugardegi og fólkið hrópar: „Já“.
Kjarni málsins einfaldlega sá að einu
sönnu mótmæli mannsins eru þegar ein-
staklingurinn breytir rétt samkvæmt
sinni sannfæringu og lagar sína galla í
samræmi við sig sjálfan. Alltaf er mik-
ilvægt að ganga ekki á mannhelgi ann-
arra og samfélagsins.
Vinur minn sagði við mig um daginn
„Ég er ekki ríkur en ég hef engan svikið
eða prettað, með það er ég sáttur. Og
bætti við: „Útrásarvíkingarnir, þeir
spegluðu sig í peningunum sem leiddi þá
inn í eyðilönd hégómans, það er þeirra að
axla ábyrgð“.
Vissulega er ábyrgðin líka stjórnvalda
og rétt er að skora á þau að laga auka-
verkanir bankahrunsins svo sem stilla
gengisvísitölu, neysluvísitölu og láns-
kjaravísitölu upp á nýtt. Eignir fjár-
glæframanna á að frysta tímabundið með-
an rannsókn á bankahruninu fer fram.
Taka má upp dollara með stuttum fyr-
irvara. Hægt er að vinda ofan erfiðleikum
þannig að sátt náist að myndast í sam-
félaginu. Sjónvarp er áhrifaríkur miðill og
það er núna tækifæri að nýta möguleika
þess og breiða út boðskap sátta, upp-
byggingar og samkenndar. Fara verður
málefnalega í saumana á ástandinu þar
sem öll sjónarmið eru skoðuð og skil-
greind öllum þegnum landsins til góðs.
Ég hvet alla ábyrga Íslendinga til þess
að leggja sitt af mörkum svo friður og
sátt megi ríkja í landi okkar. Enginn
flokkur er betur til þess fallinn að takast
á við þau verkefni sem framundan eru en
Sjálfstæðisflokkurinn. Styrkjum stöð-
ugleikann, snúum bökum saman og styðj-
um Sjálfstæðisflokkinn í þeim um-
brotatímum sem framundan eru.
Sjónvarpsbyltingin
Pjetur Stefánsson, myndlistarmaður
og fyrrverandi formaður Sambands
íslenskra myndlistarmanna og
Íslenskrar grafíkur.
Alþekkt er að Jón Sigurðsson
var óþreytandi áróðursmaður. Og
bréfaskriftir hans, greina- og rit-
gerðasmíðir eru með ólíkindum.
En játa verður, að Íslendingar
hafa ekki gert mikið af því að lesa
og halda á lofti því sem hann
skrifaði. Það er þó ljóst, að þegar
á bjátar getum við oftast leitað í
smiðju til hans. Þó ólíku sé saman
að jafna, er íslenska þjóðin í dag að sumu leyti í
sams konar aðstöðu og hún var á tímum Jóns. Að
breyttu breytanda ætti því að vera lag að rifja sem
snöggvast upp hvað hinn óþreytandi frelsisforingi
sagði um eyðslu og skuldir. Þegar sumir aðrir frels-
isforingjar voru búnir að stríða, fóru þeir heim og
lögðu sig. Jón Sigurðsson stóð ekki bara í eilífu
stappi við Dani. Stríð hans við að reyna að koma Ís-
lendingum til manns var með ólíkindum. Ljóst er að
þar vann hann margar orustur en tapaði öðrum. Það
sem á tímum Jóns kölluðust kaupstaðarskuldir hefur
á okkar tíma yfirfærst á svokölluð greiðslukort, Visa,
Euro og hvað þau nú heita. Þar eyða menn og
spenna á nákvæmlega sama hátt: Taka út í reikning
og vita svo ekkert hvað þeir skulda fyrr en kemur að
skuldadögum og fá þá sumir skuldbreytt í rað-
greiðslur með fullum vöxtum! Ekki er annað sjáan-
legt en að það sem Vestfirðingurinn sagði í þá daga,
sé í fullu gildi enn í dag. Og ánægjulegt er að sjá
hvað hann dregur fram hlut konunnar í eftirfarandi
tilvitnunum, sem eru úr Nýjum félagsritum 1872. Að
hafa konuna sína fyrsta og fremsta til ráðuneytis
„….. þá væri ráð fyrir bónda, ef hann vildi komast úr
skuldum, að gjöra áætlun um kaup sín, áður hann fer
í kaupstaðinn, og er það hyggilegt, að hann hafi konu
sína fyrsta og fremsta til ráðaneytis við þá áætlun;
hún er betri til þeirra ráða, ef hún er góð og skyn-
söm kona, heldur en nokkurir tveir vinir hans, þótt
vitrir sé, og hennar hjálp dregur hann drjúgast, því
hún mun ætíð styrkja til að halda því ráði fram, sem
hún hefir verið með að gefa. Þegar nú til áætlunar
kemur, þá hlýtur maðurinn fyrst og fremst að vita,
hvernig standi reikningur þeirra, og hvað þau hafi af
vörum, og þau munu geta farið nærri um, hvers virði
þær vörur muni vera. Sé nú skuldir á, þá mun ekki
vera að hugsa til að verða skuldlaus það sumar, en
þau ættu að ástunda að koma fjárhag sínum í svo
fast horf, að þau gæti þá orðið frjáls við skuldirnar
hið næsta sumar eftir eða sem allra fyrst, og það
mundi þeim takast, ef viljinn væri til þess, og svo
mikið kapp á það lagt, að maður vildi jafnvel leggja
nokkuð harðara á sig til þess um stund að neita sér
um ýmsa hluti, sem áður voru orðnir að vana.“
Skuldir sem engan ávöxt bera „Það, sem næst mætti
liggja til að spara, er brennivín, kaffi, sykur og tób-
ak; það, sem næst liggur að afla, til þess að drýgja
búið, er rófur, næpur, kartöflur, fjallagrös og þess-
konar, auk þess sem mest á ríður, sem er að auka
mjólk, smjör, kjöt og allan búmat með því að auka og
bæta skepnuhöldin; því það ætti hver búmaður að
hafa hugfast, að stofninn undir allri velmegun hans
er heimabúið, en það, sem hann hefir til verzlunar, er
umfram, til þess að skipta fyrir það, sem hann þarfn-
ast, bæði til búbætis og til sælgætis, og einkum til
atvinnu sinnar, til að bæta hana og auka. Þess vegna
ætti það að vera föst regla, að gjöra sér ekki það að
nauðsynjum í kaupum sínum, sem menn geta haft
betra og hollara heima, en velja þar í staðinn annað,
sem annaðhvort er til hýbýlabóta eða verkbóta eða til
prýði á heimilinu. Ef menn almennt fylgdi þessu ráð-
lagi, mundu ekki líða mörg ár, þar til menn almennt
fyndi til frelsis síns, og þyrfti ekki að kvarta yfir
ófrelsi og kúgun af kaupstaðarskuldunum, sem þeir,
ef satt skal segja, allt of margir hafa steypt sér í fyr-
ir vanhyggju sjálfra sín og skort á föstu og skyn-
samlegu ráðlagi frá fyrsta, en síðan af vana og sljó-
leik viljans, þó þeir sæi sjálfir í hvílíkt óefni komið
var. Vér skulum að síðustu enda ræðu vora um
skuldirnar með því, að taka það fram, að þær skuldir,
sem vér tölum hér um og viljum, að allir kappkosti
að fría sig við sem fyrst og forðast síðan, það eru
þær, sem engan ávöxt gefa, útlendar munaðarvörur,
sem bæði eru útdragssamar og óhollar, í staðinn fyr-
ir innlendar, sem menn geta tekið undir sjálfum sér,
bætt og aukið, og eru því bæði hollar og hag-
kvæmar…..“ Svo mörg voru þau orð og miklu fleiri ef
menn vilja lesa. „Rófur, næpur, kartöflur, fjallagrös
og þesskonar“. Þetta höfðar beint til okkar í dag. Við
eigum að nýta landsins gæði sem hvarvetna blasa við
okkur. „Að elska, byggja og treysta á landið“, sagði
Hannes Hafstein í Íslandsljóðum sínum um aldamót-
in 1900. Þau orð eru sígild.
Jón Sigurðsson og
kaupstaðarskuldirnar
Hallgrímur Sveinsson er bókaútgefandi.
ÞAÐ er ekki vandalaust verk að leiða þjóð
á tímum mikilla erfiðleika. Til þess þarf
bæði hæfileika, viljastyrk og visku. Ekkert
af þessu má skorta ef vandinn er mikill. Ör-
lög þjóða hafa oftar en ekki ráðist af við-
brögðum ráðamanna á hættustund. Sumir
forystumenn stækka þegar þeir þurfa að
glíma við erfiðleika, aðrir standa í stað. Ríki
þurfa forystu sem kann það handverk að
leysa stóran vanda og vill takast á við verk-
efnið. Hrun fjármálakerfis þjóðar er slíkur vandi. Það er ekki
hægt að ætlast til að forystumenn ríkisins skilji flækjur og
firn alþjóðlegs fjármálakerfis. Þeir sem leika sér þar innan
borðs skilja það ekki sjálfir. Forystumönnum þjóðar ber hins
vegar að bregðast við þegar þeim er bent á yfirvofandi vá, í
stað þess að gera lítið úr boðberanum. Þegar kreppan er síðan
skollin á eru það viðbrögð ráðamanna sem skipta öllu máli.
Þar skilur milli feigs og ófeigs. Það eru einkenni góðrar og
traustrar forystu að ná tökum á vandanum með hóflegu en þó
markvissu verklagi og jafnframt, og það er meginmál, að
hjálpa almenningi til að ná áttum í nýjum aðstæðum. Hvort
tveggja þarf að haldast í hendur. Það er lykilatriði, því annars
er sú hætta til staðar að fólk missi traust bæði á ríkisstjórn og
á stjórnkerfinu sjálfu. Lýðræðislegar stofnanir öðlast líka lög-
mæti sitt og trúverðugleika af því hve skelegglega og afger-
andi stjórnmálamenn ganga til verks.
Skaðleg viðbrögð
Þegar þetta er ritað eru liðlega þrír mánuðir síðan banka-
hrunið gerðist. Sá tími hefur einkennst af óvissu um stærð
vandans og af vaxandi reiði almennings. Síðustu dagana hefur
soðið upp úr. Það eitt segir mikið um framgöngu ráðamanna.
Forusta þeirra hefur brugðist. Þeim hefur mistekist að hjálpa
almenningi til að átta sig. Fólk er hræddara við framtíðina nú
en fyrir tveimur mánuðum. Ýmislegt hefur vissulega verið gert
til að vinna gegn verstu áhrifum áfallsins. Eflaust er enn
margt ógert, en fyrirhugað. Vonandi erum við á réttri leið. Þó
vitum við enn afar lítið um orsakasamhengi hrunsins. Það eina
sem ráðamenn hafa sagt er að bankakerfið hafi verið orðið of
stórt. Aðalbankastjóri Seðlabankans segist hafa varað við
þessu án viðbragða frá ríkisstjórn og án þess að eigin stofnun
aðhefðist nokkuð. Þegar gengið var á ráðherrana til að sann-
reyna fullyrðinguna kannaðist enginn við neitt. Það er sér-
kennileg stjórnsýsla ef samskipti æðstu ráðamanna ríkisins
eru ekki rekjanleg, ekki færð til bókar.
Að axla ábyrgð
Enginn hefur axlað ábyrgð á mesta fjármálahruni Íslands-
sögunnar. Í því liggur aðalmeinið. Samkvæmt eigin mati hefur
engum ráðamanna orðið á nein alvarleg mistök. Enginn fyrr-
verandi bankastjóri hefur þurft að svara fyrir þingnefnd og
þeir hafa fengið rúman tíma til að koma eigum sínum fyrir. Ís-
lenska bankakreppan var ekki bara heimsóáran, sem enginn
bar ábyrgð á. Hún var heimatilbúin og viðbrögðin við henni
voru ýmist viðvaningsleg eða skaðleg. Brostinn trúnaður þjóð-
arinnar rekur sig til þessa ábyrgðarleysis ráðamanna. Enginn
axlar ábyrgð. Forystumenn þjóðarinnar risu ekki undir þeim
vanda sem blasti við þeim. Þeir urðu viðskila við þjóðina. Þess
vegna þarf kosningar og nýja ríkisstjórn. Nýtt Ísland. Þær
framtíðarhugmyndir sem heyrst hafa hjá mörgum þeim sem
nú kalla hæst á Nýtt Ísland, eru allt annað en uppörvandi. Það
væri að fara úr öskunni í eldinn ef lífssýn Gamla Íslands ætti
að móta framtíðarsýn nýs Alþingis. Það sem komið hefur okk-
ur á þennan strandstað er nesjamennska sem birtist í sjálf-
birgingshætti og rembingi. Við gáfum þjóðrembunni nafnið
sjálfstæði og töldum okkur trú um að vera bestir og mestir
allra. Gagnrýnar hugsanir jöðruðu við landráð.
Eytt var miklum fjármunum í að gera þessa sjálfsímynd að
útflutningsvöru. Sjálfbirgingur á rætur sínar í bældum ótta og
minnimáttarkennd. Vegna hræðslu við útlönd og framandi
menningaráhrif höfum við brynjað okkur með eigin upphafn-
ingu og innantómu orðagjálfri um fullveldi og sjálfstæði. Þjóð
sem hefur þurft á hervernd annarra að halda allt frá lýðveld-
isstofnun var og er ekki frjáls og sviptivindar hnattvæðing-
arinnar skilja stærri þjóðir en okkur eftir ósjálfbjarga og
sundurtættar. Við eins og fleiri þjóðir erum öðrum háð og
þörfnumst samstöðu og öryggis hjá evrópskum grannþjóðum.
Ef Nýtt Ísland á að verða nýtt þurfum við að losa okkur við
sjálfbirginginn og þjóðrembuna og horfa fordóma- og klisju-
laust til óvissrar framtíðar.
Heimssýn nesjamennskunnar leiðir okkur fljótt á nýjan
strandstað í stað Nýs Íslands.
Ríki þurfa forystu
Þröstur Ólafsson hagfræðingur