Morgunblaðið - 27.01.2009, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 27. JANÚAR 2009
Minnihlutastjórn
Stjórn sem skipuð er þingmönnum eðafulltrúum flokks eða flokka sem ekki hafa
meirihluta á þjóðþingi kallast minnihlutastjórn.
Aðeins þrjár slíkar stjórnir hafa setið hérlendis
og hafa flestar þeirra verið bráðabirgðastjórnir.
Sú fyrsta 1949-50, sú næsta 1958-59 og sú
þriðja 1979-80. Minnihlutastjórnir eru algengt
stjórnarform bæði í Danmörku og Noregi, en
hafa ekki notið hylli hér þar sem ríkisstjórnir
hafa viljað starfa í skjóli mikils meirihluta.
Starfsstjórn
Er ríkisstjórn sem starfar til bráðabirgða eft-ir að hún hefur beðist lausnar og meðan
verið er að mynda nýja. Hérlendis er venjan sú
að forsetinn feli ríkisstjórn, sem sagt hefur af
sér, að sitja áfram þar til ný ríkisstjórn hefur
verið mynduð til að tryggja að landið sér ekki
stjórnlaust á meðan. Starfsstjórn er ekki skil-
greind stjórnskipulega heldur aðeins pólitískt.
Það þýðir að minnihlutastjórn getur í reynd
verið starfsstjórn ætli hún aðeins að sitja stutt.
Þjóðstjórn
Er ríkisstjórn með fulltrúum allra eða flestrastjórnmálaafla sem sæti eiga á Alþingi. Að
mati stjórnmálafræðinga er ekki nauðsynlegt að
allir flokkar á þingi eigi sæti í umræddri ríkis-
stjórn svo lengi sem þeir styðja umrædda
stjórn. Þjóðstjórnir verða oftast til þegar svo al-
varlegt ástand í samfélaginu myndast að grunn-
gildi þess eru í hættu og stjórnmálaflokkar
leggja allan ágreining til hliðar og einbeita sér að
því að standa vörð um grundvallargildin.
Utanþingsstjórn
Sé ríkisstjórn skipuð af forseta Íslands án atbeinastjórnmálaflokka kallast það utanþingsstjórn.
Fullreynt þarf að vera að flokkum takist að mynda
starfhæfa stjórn á þingi áður en forsetinn getur skip-
að utanþingsstjórn, því þingið getur fellt hana með
því að samþykkja á hana vantraust. Ljóst er einnig
að utanþingsstjórn getur í reynd ekki setið nema
með samþykki og vilja þeirra stjórnmálaflokka sem
sæti eiga á þingi, því þingið getur fellt utanþings-
stjórn með því að samþykkja á hana vantraust.
S&S
FRÉTTASKÝRING
Eftir Silju Björk Huldudóttursilja@mb
ÞÓTT ríkisstjórn Samfylkingar
og Sjálfstæðisflokks sé fallin er ljóst
að einhvers konar ríkisstjórn þarf
að starfa fram að næstu kosningum,
sem fyrirhugaðar eru í vor, svo
landið verði ekki stjórnlaust á með-
an. En hvers konar stjórn verður
það? Sumir kalla eftir minni-
hlutastjórn, aðrir eftir þjóðstjórn,
meðan margir kjósa helst að fá ut-
anþingsstjórn og einhverjir nefna
starfsstjórn. En hver er munurinn á
þessum fjórum tegundum stjórna?
Undir öllum venjulegum kring-
umstæðum, þegar forsvarsmenn
samstarfsflokka í ríkisstjórn komast
að þeirri niðurstöðu að þeir geti
ekki starfað áfram saman, er venjan
sú að forseti Íslands feli fráfarandi
ríkisstjórn að sitja áfram sem
starfsstjórn eða bráðabirgðastjórn
þar til ný ríkisstjórn hefur verið
mynduð, t.d. eftir kosningar, til að
tryggja að landið sé ekki stjórn-
laust. Slíkri starfsstjórn er í reynd
ekki ætlað að hafa neitt nýtt póli-
tískt frumkvæði fram að komandi
kosningum.
Flestar þær stjórnir sem hafa
sprungið hérlendis hafa orðið við
ósk forsetans og setið fram að kosn-
ingum. Þó eru dæmi þess að
stjórnarsamstarf hafi sprungið með
slíkum hvelli að forsvarsmenn flokk-
anna hafi ekki talið sig geta orðið
við þeirri ósk að starfa áfram í
bráðabirgðastjórn og hefur þá
stundum verið gripið til þess ráðs að
mynda minnihlutastjórn. Sam-
kvæmt upplýsingum frá Gunnari
Helga Kristinssyni, prófessor í
stjórnmálafræði við HÍ, hafa aðeins
verið myndaðar þrjár minni-
hlutastjórnir hérlendis.
1949-50 leiddi Ólafur Thors
minnihlutastjórn Sjálfstæðisflokks,
1958-59 leiddi Emil Jónsson
minnihlutastjórn Alþýðuflokks
studda Sjálfstæðisflokknum og
1979-80 tók Alþýðuflokkurinn við
stjórnartaumum landsins, með
Benedikt Gröndal sem forsætisráð-
herra, eftir að vinstristjórn Fram-
sóknarflokks, Alþýðubandalags og
Alþýðuflokks sprakk.
Þjóðstjórnir snúast um lægsta
sameiginlega samnefnarann
Að sögn Gunnars eiga allar
minnihlutastjórnir hérlendis það
sameiginlegt hingað til að hafa verið
bráðabirgðastjórnir sem aðeins var
ætlað að sitja í skamman tíma fram
að næstu kosningum. Bendir hann á
að minnihlutastjórnir geti hins veg-
ar auðveldlega verið óskaniðurstaða
flokka eftir kosningar og setið heilt
kjörtímabil. Þannig hafa minni-
hlutastjórnir verið algengar bæði í
Noregi og Danmörku þótt slíkt
fyrirkomulag hafi ekki náð vinsæld-
um hérlendis, enda hefð fyrir því
hérlendis að mynda ríkisstjórnir
með sterkan þingmeirihluta.
Baldur Þórhallsson, prófessor í
stjórnmálafræði við HÍ, bendir á að
forsvarsmenn flokka sem styðja
minnihlutastjórn geti séð ákveðna
kosti þess að sitja utan stjórnar og
styðja ákveðin mál en þurfa ekki að
bera ábyrgð á öllum málum ríkis-
stjórnarinnar.
Geir H. Haarde, fráfarandi for-
sætisráðherra, sagði í gær að Sjálf-
stæðisflokkurinn byðist til þess að
leiða þjóðstjórn, en slík stjórn er
ríkisstjórn með fulltrúum allra eða
flestra stjórnmálaafla sem sæti eiga
á Alþingi og starfar með stuðningi
allra flokka. „Þjóðstjórnir verða að-
eins til í tengslum við svo djúpar
kreppur eða alvarlegt ástand þar
sem grundvallargildi samfélagsins
eru í hættu, eins og á stríðstímum,
að stjórnmálaflokkar telja sig verða
að leggja allan ágreining til hliðar
og einbeita sér að þessum grunn-
gildum,“ segir Gunnar Helgi. Tekur
hann fram að þar sem þjóðstjórn
kalli á þátttöku allra stjórnmála-
flokka geti það haft hamlandi áhrif á
það hvaða mál fáist samþykkt.
Þannig snúist þjóðstjórn í reynd um
lægsta sameiginlega samnefnara
flokka.
Sé litið til sögunnar hefur aðeins
einu sinni í sögu Íslands verið starf-
andi þjóðstjórn og það var á árunum
1939-42 þegar Hermann Jónasson
leiddi samsteypustjórn Fram-
sóknarflokks, Sjálfstæðisflokks og
Alþýðuflokks með stuðningi Bænda-
flokksins. Raunar eru stjórnmála-
fræðingarnir ekki sammála um
hvort rétt sé að skilgreina þá stjórn
sem þjóðstjórn þótt hún sé í sögu-
bókunum kölluð það, því Sósíal-
istaflokkurinn átti ekki aðild að
henni þrátt fyrir að eiga kjörna full-
trúa á þingi.
Utanþingsstjórn veikburða
Spurður um afdrif fyrstu þjóð-
stjórnarinnar segir Gunnar hana
hafa sprungið endanlega vorið 1942
eftir mikla samstarfserfiðleika mán-
uðina á undan. Í framhaldinu voru
haldnar tvennar kosningar það árið,
þrátt fyrir blikurnar sem voru á
lofti í alþjóðamálum, þ.e. á tímum
seinni heimsstyrjaldarinnar.
Aðeins einu sinni hefur starfað
utanþingsstjórn hérlendis, en það
var á árunum 1942-44. Sú stjórn var
mynduð að ráði Sveins Björnssonar,
ríkisstjóra Íslands, þegar stjórn-
málaflokkunum hafði ekki tekist að
mynda starfshæfa ríkisstjórn eftir
nokkurra mánaða stjórnarkreppu
og þref. Sú stjórn var skipuð mönn-
um sem ekki voru alþingismenn og
forsætisráðherra hennar var Björn
Þórðarson.
Gunnar bendir á að vandinn við
hugmyndina um utanþingsstjórn sé
hversu veikburða hún er og fram-
kvæmdavaldið veikburða. Þannig
getur utanþingsstjórn í reynd ekki
setið nema með samþykki og vilja
þeirra stjórnmálaflokka sem sæti
eiga á þingi, því þingið getur hve-
nær sem er fellt utanþingsstjórn
með því að samþykkja á hana van-
traust.
Lítil reynsla
hér af minni-
hlutastjórnum
Morgunblaðið/Golli
Fundur Fremur fámennt var á boðuðum fagnaðarfundi á Austurvelli í gær.
Þjóðstjórnir oftast myndaðar þegar kreppur eru svo alvarlegar að þær teljast ógna grunngildum þjóðar
Stjórnarslit
Eftir Ágúst Inga Jónsson
aij@mbl.is
JÓHANNA Sigurðardóttir tapaði fyrir Jóni
Baldvini Hannibalssyni í formannskjöri á
flokksþingi Alþýðuflokksins í júní árið 1994. Er
úrslit lágu fyrir hélt Jóhanna ræðu þar sem hún
sagðist ganga ósár frá þessum leik þótt hún
hefði tapað einni orrustu við Jón Baldvin. „Ósig-
ur er ekki endalok alls, því í sigri geta rætur
ósigurs leynst en í ósigri rætur velgengni. Minn
tími mun koma,“ voru eftirminnileg lokaorð
hennar í ræðu á flokksþinginu.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, formaður Sam-
fylkingarinnar, gerði í gær tillögu um að Jó-
hanna Sigurðardóttir tæki við sem forsætisráð-
herra. Ingibjörg sagði að Jóhanna væri í raun
tákngervingur fyrir það sem gera þyrfti.
Aftur að átökunum í Alþýðuflokknum sum-
arið og haustið 1994. Jóhanna Sigurðardóttir
lagði fram lausnarbeiðni sína sem félagsmála-
ráðherra 21. júní 1994 og í kjölfarið sagði hún
sig úr Alþýðuflokknum um miðjan september.
Þjóðvaki með fjóra þingmenn
Í Morgunblaðinu frá þessum tíma segir: „Á
flokksþingi Alþýðuflokksins í júní sagði Jó-
hanna í ræðu að hún myndi ekki kljúfa flokkinn
með úrsögn vegna ósigurs í formannskosn-
ingum, en hún tapaði þeim kosningum fyrir Jóni
Baldvini Hannibalssyni.“
„Ég sagði einnig mjög skýrt í minni ræðu á
flokksþinginu að ekki væri hægt að ætlast til
þess í lýðræðislegum stjórnmálaflokki að ég
gæfi loforð um að vera í flokknum ef mér væri
gert að standa gegn minni sannfæringu,“ sagði
Jóhanna við Morgunblaðið.
„Ég reyndi að þrauka, en strax eftir flokks-
þingið varð mér ljóst, að það átti ekki að skapa
okkur, sem höfðum aðrar skoðanir en flokksfor-
ustan, rúm til að starfa nema við sætum og
stæðum eins og þeir sem vildu ráða ferð. For-
ustan taldi sig hafa stöðu til að herða tökin eftir
niðurstöðuna á flokksþinginu,“ er haft eftir Jó-
hönnu.“
Ný stjórnmálahreyfing, Þjóðvaki, var form-
lega stofnuð 28. janúar 1995 undir forystu Jó-
hönnu Sigurðardóttur. Hreyfingin var byggð á
hugsjónum jafnaðarstefnunnar og nútíma-
legum frjálslyndum viðhorfum, eins og sagði í
kynningu. Í kosningum 1995 fékk Þjóðvaki fjóra
alþingismenn.
Aftur í ráðuneytið 2007
Vorið 2007 sneri Jóhanna Sigurðardóttir aft-
ur í félagsmálaráðuneytið í ríkisstjórn Geirs H.
Haarde, rúmum áratug eftir að hún hvarf það-
an. Er hún fór úr ráðuneytinu á sínum tíma lét
hún þau orð falla við starfsfólk að hún myndi
snúa aftur.
Minn tími mun koma, sagði Jóhanna 1994
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Ný verkefni Tillaga er um að Jóhanna Sig-
urðardóttir taki við sem forsætisráðherra.