Morgunblaðið - 23.08.2009, Blaðsíða 35

Umræðan 35
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. ÁGÚST 2009
ÍS
LE
N
SK
A
/S
IA
.I
S
/N
AT
47
04
2
08
/0
9
NÚVERANDI efnahagskreppa
á Íslandi byrjaði löngu fyrir hrun.
Hún á rætur sínar í frjálshyggju
þeirri sem Davíð Oddson innleiddi
í stjórnkerfið með dyggri aðstoð
margra úr Sjálfstæðisflokki,
Framsókn og Samfylkingu. Af
hjálparkokkum má nefna Halldór
Ásgrímsson, Ingibjörgu Sólrúnu,
Hannes Hólmstein o.fl. Ábyrgð
þeirra er meiri en útrásarvíking-
anna sem nýttu sér frelsið til að
svala græðgi sinni.
Almennt er talað um tímann
fyrir hrun sem góðæri, en það var
byggt á sandi og þá stigu margir
krappan dans. Svo tala menn um
kreppu eftir að efnahagskerfið
hrundi en horfa framhjá því að
samfélagið hefur batnað að mörgu
leyti.
Kreppan og
góðærið fyrir hrun
Kreppan spratt úr þeirri blindu
trú að heildinni myndi farnast vel
ef einstaklingum væri gefinn laus
taumurinn. Lög, reglur og eftirlit
var talið vera af hinu vonda,
reyndar mestöll afskipti hins op-
inbera. Græðgin varð drifkraftur
samfélagsins, einkaeignarréttur
allsráðandi, samhjálp og sameign
ýtt til hliðar og lykilstofnanir sam-
félagsins eins og bankarnir og
síminn selt einstaklingum á vægu
verði. Skefjalaus vöxtur og gróði
var talið jákvætt, sjálfsagt að
skulda sem mest en hófsemi og
ráðdeild talin vera gamaldags.
Regluverk samfélagsins var end-
urskapað í þessum anda.
Upp úr aldamótunum hófst svo
mikil efnahagsþensla sem nefnd
var góðæri. Peningaumsvif marg-
földuðust, einkum innflutningur og
innstreymi erlends fjár. Þetta fé
var lánað út og suður, einkum til
fjárfestinga, bygginga og lúx-
useyðslu, allt frá íbúðarhúsum,
fellihýsum og einkaþotum til stór-
virkjana og stóriðju. Verðbólga og
vextir ruku upp og fólki var kennt
að sniðganga háa innlenda vexti
með því að taka lán í erlendri
mynt. Á þessu skeiði sem náði há-
marki 2007 birtist kreppan eða
ójafnvægið í offjárfestingum og
skuldsetningu jafnt fyrirtækja
sem einstaklinga, gríðarlegum
halla á viðskiptum við útlönd, yf-
irvinnuþrældómi, náttúrueyðilegg-
ingu og sóun. Gengi krónunnar
var allt of hátt svo útflutningur
barðist í bökkum. Útflutningsfyr-
irtæki gáfust upp eða fluttu úr
landi (einkum þekkingariðnaður)
og þau sem þraukuðu söfnuðu
skuldum. Jafnvægi efnahagslífsins
gekk algerlega úr skorðum og öll-
um mátti vera ljóst að slík brjál-
semi gat ekki varað lengi.
Hrunið óhjákvæmilega
Á eftir þessum öldutoppi hlaut
að koma öldudalur. Það gerðist
2008. Þá brotnaði aldan og steypt-
ist niður í djúpan dal. Dýpri og
brattari dýfa en flesta óraði fyrir,
en rökrétt afleiðing engu að síður.
Menn uppskáru eins og sáð var.
Það var lyginni líkast að horfa á
Davíð Oddson sjálfan hafa for-
göngu um að þjóðnýta bankana
sem hann hafði lagt kapp á að
koma í hendur einkaaðila. Allt í
einu var ríkið komið með met-
umsvif undir forystu Sjálfstæð-
isflokksins! Kapítalistarnir hlupu
skelkaðir undir pilsfald mömmu,
nefnilega ríkisins. Þá sannaðist að
við, þjóðin í landinu, erum okkar
gæfu (og ógæfu) smiðir og þurfum
að beita ríkisvaldi okkar meira og
markvissar en frjálshyggjupost-
ular viðurkenna. Þannig tókst að
halda flestum hjólum gangandi þó
frjálshyggjumótorinn bræddi úr
sér. Það varð svo hlutskipti
Vinstri grænna, þeirra sem allan
tímann vöruðu við brjálæðinu, að
taka til og tína saman brak hrun-
innar frjáls-
hyggjuspilaborgar –
með Samfylkinguna
í eftirdragi.
Kreppan og
góðærið nú
Góðærið hrundi
yfir sökudólgana og
þá sem létu táldraga
sig til að lifa í lúxus
og safna skuldum,
einnig yfir fólk sem
átti ekki aðra sök en
að hafa e.t.v. kosið
yfir sig glámskyggn og spillt
stjórnmálöfl. Atvinnuleysi er nú
hlutskipti alltof margra en er þó
ekki meira en almennt tíðkast í
draumalandinu Evrópubandalag-
inu. Allir þurfa næstu árin að
leggja sitt af mörkum til að borga
reikninginn eftir brjál-
æðið, börnin okkar líka.
Engu að síður er
bjart framundan. Þjóð-
in er að læra meira af
biturri reynslu og á
mörgum sviðum hafa
aðstæður batnað. Fólk
hefur tíma til að hugsa
sinn gang og lifa lífinu
á heilbrigðari hátt en
með gegndarlausri pen-
ingasóun. Um það vitna
t.d. aukin ferðalög inn-
anlands, garðrækt, al-
menn umræða og mikil aðsókn í
ýmiskonar nám – annað en við-
skiptafræði. Á móti dýrum inn-
flutningi kemur hátt verð fyrir út-
flutning svo útflutningur og
ferðaþjónusta gengur mun betur
en í „góðærinu“.
Ég held að á heildina litið sé
ekki meiri kreppa nú en fyrir
hrun. Hún er bara öðru vísi og á
öðrum sviðum. Það er líka góðæri
nú til lands og sjávar, bæði í nátt-
úrunni og hjá mannfólkinu, nokk-
uð sem við eigum að beina augum
okkar að og hætta öllu voli og
væli. Umfram allt að láta okkur
annt um hvert annað og láta ekki
niðurskurðarhnífinn eyðileggja
velferðar- og menntakerfi okkar.
Svo bíður okkar það verkefni að
fyrirgefa þeim sem vissu ekki
hvað þeir gerðu – og líka þeim
sem vissu hvað þeir gerðu – eftir
að þeir hafa hlotið sinn dóm og
bætt ráð sitt.
Kreppa fyrir
og eftir hrun
Eftir Þorvald
Örn Árnason
Þorvaldur Örn Árnason
»Kreppan nú er bara
öðru vísi og á öðrum
sviðum en hún var fyrir
hrun. Það er líka góðæri
nú til lands og sjávar,
bæði í náttúrunni og hjá
mannfólkinu.
Höfundur er líffræðingur og
grunnskólakennari.