SunnudagsMogginn - 14.03.2010, Blaðsíða 12

12 14. mars 2010
B
irna Ingimarsdóttir Wæhle á Akureyri fagnar
100 ára afmæli í dag, laugardag, og á von á gest-
um. „Það á víst að gera heilmikið grín að mér!“
segir hún og hlær. „Barnabörnin hafa talað um
það.“
Birna býr á dvalarheimilinu Hlíð. Hún er við góða
heilsu, létt á fæti og sjónin er góð sem betur fer því Birna
er mikill lestrarhestur.
Hún missti eiginmann sinn 1974 og bjó ein eftir það;
keypti sér íbúð eftir að hún flutti úr Grænumýrinni, seldi
hana síðar og var eftir það í leiguíbúð. Það var ekki fyrr en
sú íbúð var seld að Birna ákvað að tímabært væri að kom-
ast á elliheimili, þá orðin 98 ára!
„Ég var komin á tíma. En ég gat alveg séð um mig
sjálf.“ Hún fór alltaf í sund nema sunnudaga og segir það
eflaust eiga sinn þátt í hve hún er heilsugóð. Segist
reyndar alltaf hafa verið hraust.
Náskyld Jónasi Hallgrímssyni
Langamma Birnu var Rannveig systir Jónasar Hallgríms-
sonar, listaskáldsins góða frá Hrauni í Öxnadal. Hann er í
miklu uppáhaldi hjá Birnu og henni þykir ótrúleg hlýja í
ljóðum Jónasar. „Þau eru svo tær; einhvern veginn upp-
hafin yfir hversdagsleikann. Til dæmis þetta:
Sáuð þið hana systur mína
sitja lömb og spinna ull?
Fyrrum átti ég falleg gull;
nú er ég búinn að brjóta og týna.
Þetta samdi Jónas um systur sína, hana Rannveigu
langömmu mína.“
Svo merkilegt sem það má teljast vissi Birna ekki af
tengslunum við Jónas sem barn eða unglingur. Aldrei var
talað um hann heima. „Það var ekki fyrr en á fullorðins-
árum, þegar ég fór að lesa og læra ljóð að ég áttaði mig á
að ég væri skyld honum. Ég hef oft hugsað um þennan
unga, fátæka mann í Kaupmannahöfn og aðra sem börð-
ust fyrir land sitt og þjóð en fengu engar þakkir fyrir.
Látlaust, tært og fallegt,“ segir hún dreymandi.
„Hlustaðu á þetta:
Kyssið þið, bárur, bát á fiskimiði.
Blásið þið, vindar, hlýtt á kinnum fríðum.
Þetta er óskaplega fallegt.“
Faðir Birnu var Ingimar Hallgrímsson og móðirin Sig-
urbjörg Jónsdóttir úr Þingeyjarsýslu. „Afi minn tók
framhjá og þar af leiðandi varð faðir minn til.“
Birna er fædd á Litla-Hóli í Eyjafirði og bjó þar ásamt
foreldrum sínum og systkinum. Hefðbundinn búskapur
var á bænum, „eins og hann hafði verið kynslóð eftir
kynslóð. Það var auðvitað ekkert rafmagn og enginn bíll.
Allt unnið í höndunum. Það var aldeilis breyting þegar
vélarnar komu og mátti breytast.“
Fyrsta sláttuvélin kom á bæinn þegar Birna var barn:
vél sem hestur var spenntur fyrir. „Mótorinn var ekki
kominn í sveitina.“ Hún segir líka mikið hafa breyst þeg-
ar KEA kom á laggirnar mjólkursamlagi á þriðja áratug
aldarinnar. „Þá fyrst sáu bændurnir peninga, þegar þeir
fóru að leggja mjólkina inn.“
Verst af öllu þótti Birnu kuldinn. „Þegar timburhúsin
voru byggð var lítið sem ekkert að hafa til að hita þau
upp; ekkert nema mór. Svo var sauðataðið en það þurfti
að endast til að sjóða mat. Og það var alltaf til nóg að
borða heima. Ekki mjög fjölbreytt fæði en það var ábyggi-
lega eins gott og núna.“
Nokkrir dagar urðu að 40 árum
Þau voru fjögur systkinin en fleira var í heimili. „Einu
sinni kom maður og spurði pabba hvort hann fengi að
vera í nokkra daga. Konan hans var á Akureyrarspítala og
maðurinn vegalaus. Hann fékk að vera og árin urðu 40!
Hann varð 98 ára. En það var mikið lán fyrir mig sem litla
stelpu að fólkið var á bænum; þau voru í nokkurs konar
húsmennsku hjá pabba og ég átti ævinlega athvarf hjá
þeim enda sáu þau enga galla á okkur systkinunum,“
segir Birna og hlær. „Það voru bara góðu, fallegu börnin!“
Hún segist ekki muna til þess að sér hefði nokkurn
tíma leiðst sem barni. „Það var alltaf góður bókakostur á
heimilinu og ég lærði snemma að lesa. Við fórum í reiðtúr
einu sinni á sumri og vorum svo mikið í útileikjum. Við
lifðum við mikið frjálsræði, systkinin, nema eitt var
strangt: við áttum að þegja þegar gestir komu. Helst ekki
að trana okkur fram. En ég hef aldrei verið slegin; ég vissi
að víða var talið hollt uppeldi að slá börn á rassinn en það
var ekki gert heima. Okkur datt ekki annað í hug en gera
það sem okkur var sagt.“
Faðir Birnu var mikill bókamaður. „Lestur hefur verið
mitt líf og yndi, ég les mikið enn í dag – og vona að ég geti
það áfram.“ Hún les allt; „ég fæ til dæmis dönsku blöðin,
Familie Journal og fleiri. Þar er margt gott. Svo les ég
ýmsar bækur.“ Á borðinu liggur ný ævisaga Vigdísar
Finnbogadóttur. „Ég verð að lesa hana við borð; bókin er
svo mikil að vöxtum að ómögulegt er að hafa hana með
sér í rúmið.“
Talandi um þá glæsilegu konu nefnum við að margt hafi
breyst í lífi kvenna frá því Birna var ung. „Í gamla daga
var alltaf talað um manninn og konuna hans, hún var
varla nefnd á nafn. Maðurinn – og svo konan og hund-
urinn,“ segir gamla konan og hlær.
Spurð um það hvort hún lesi Jónas svarar Birna: „Ég
kann feikimikið eftir hann en þó ekki allt. En mér þykir
ákaflega vænt um Jónas.“
Lestrarfélag var í sveitinni þegar Birna var að alast upp
og haldnar kvöldvökur. „Það voru alltaf keyptar bækur
sem komu út. Pabbi las upphátt á kvöldvökunni heima í
stofu en húslestur var ekki nema á jólanótt og jóladag.“
Birna segist jafnan hafa komið til Akureyrar einu sinni
á ári á yngri árum. Fékk að vera með þegar farið var með
ullina. Þá var ein húsaröð undir brekkunni í innbænum,
norðan gróðrarstöðvarinnar; húsaröð sem hefur haldið
sér. „Þá var fjaran alveg við mjóa götuna og árabátur
framan við flest hús.“ Það er þó ekki eftirminnilegast:
„Ég man enn eftir ilminum sem lagði langar leiðir inneftir
frá Schiöths bakaríi; þvílíkur himneskur ilmur,“ segir
hún.
Birna hleypti heimdraganum fyrir tvítugt og fór suður
að Laugarvatni; hóf nám við Héraðsskólann sem var ný-
stofnaður og var þar veturinn 1929-30. „Þetta voru ákaf-
lega skemmtilegir dagar. Þarna var fólk á ýmsum aldri,
bæði unglingar og fólk sem hafði ekki fengið tækifæri til
að fara í skóla áður. Ég man eftir einni sem okkur fannst
vera kerling, enda hátt á þrítugsaldri! Hún var svo vel
lesin að hún vissi miklu meira en ungu kennararnir.“
Eftir veturinn á Laugarvatni fór Birna að vinna fyrir
sér. Fór austur á land í kaupavinnu um haustið, eftir að
hafa verið á Alþingishátíðinni á Þingvöllum um sumarið.
„Um vorið fór ég upp í Biskupstungur. Þorsteinn á Vatns-
leysu var í Reykjavík í undirbúningsnefnd fyrir Alþing-
ishátíðina og ég vann á bænum á meðan.“
Hún segir stórkostlegt að hafa verið á Þingvöllum.
„Hátíðin tók viku og ég var þar allan tímann. Ég og önnur
stelpa réðum okkur hjá veitingamanni sem kallaður var
Jón í Klöpp og það var ákaflega gaman. Þegar við vorum
búnar að vinna fórum við út á völlinn að sjá höfðingjana;
þarna var allt höfðingjaslektið úr Reykjavík og svo sá ég
kónginn, Kristján tíunda. Hann var eins og hrífuskaft –
með langa handleggi og fætur. Ákaflega hávaxinn og bar
sig vel.“
Til Akureyrar
Birna kynntist norskum manni, Jóhannesi Jóhannssyni
Wæhle, á Laugarvatni 1929. Þau trúlofuðu sig á Alþing-
ishátíðinni og gengu í hjónaband um haustið.
„Jóhannes kynntist bræðrunum frá Klaustri, Helga og
Vilhjálmi, á lýðháskólanum í Voss í Noregi. Óvíst var með
vinnu þar um sumarið og bræðurnir fengu Jóhannes til að
koma til Íslands og útveguðu honum vinnu hjá Björnæs,
norskum verkfræðingi, sem ætlaði að leggja símann í
Vestur-Skaftafellssýslu en hafði lagt í austursýsluna árið
áður.“
Þegar haustaði ráðlögðu bræðurnir Jóhannesi að fara í
Héraðsskólann á Laugarvatni því það væri ódýrara en fara
utan og þar kynntust þau Birna sem fyrr segir.
Þegar ungu hjónin fluttust til Akureyrar var þar tölu-
vert atvinnuleysi „og það var basl hjá okkur eins og öðr-
um. En við lifðum það af! Það er líklega ekki hægt að út-
skýra þann hugsunarhátt sem þá var. Sveitafólkið hélt
meira að segja að hér væri allt í góðu lagi; það vissi ekki
hvað atvinnuleysi var og þegar það fór í kaupstað sem
kallað var sýndist því allir hér vera í sparifötunum og
spariskónum; fólk var ekki í sauðskinnsskóm eins og í
sveitinni.“
Gúmmískórnir
meiri framför
en sími og tölva
„Það skilur enginn núna hvað það er að vera
blautur í fæturna á hverjum degi. Sem betur fer!“
segir Birna Ingimarsdóttir Wæhle á Akureyri
sem heldur upp á 100 ár afmælið í dag.
Skapti Hallgrímsson skapti@mbl.is
Birna Ingimarsdóttir
Wæhle á 100 ára afmæli í
dag. „Lestur hefur verið
mitt líf og yndi.“