SunnudagsMogginn - 14.03.2010, Blaðsíða 26

26 14. mars 2010
H
inn 17. janúar árið 1961 flutti
Dwight D. Eisenhower
kveðjuræðu til bandarísku
þjóðarinnar eftir að hafa
gegnt embætti forseta í átta ár. Ræðan
vakti gífurlega athygli fyrst og fremst af
einni ástæðu. Eisenhower sá ástæðu til að
vekja athygli þjóðarinnar á því, að lengst
af hefði enginn vopnaiðnaður verið til í
Bandaríkjunum, heldur hefðu fram-
leiðslufyrirtæki á öðrum sviðum tekið að
sér að framleiða vopn, þegar þörf væri á. Á
seinni tímum hefði þetta breytzt og ekki
hjá því komizt. Bandaríkjamenn hefðu
byggt upp gífurlegan og varanlegan
vopnaiðnað. Á sama tíma væru 3,5 millj-
ónir manna starfandi í bandaríska hern-
um eða í tengslum við hann í stjórnkerf-
inu og annars staðar.
Eisenhower benti á, að þessum mikla
framleiðsluiðnaði og þessu víðtæka hern-
aðarkerfi fylgdu mikil áhrif. Hann kallaði
þessa tvo þætti í bandarísku þjóðlífi „the
military-industrial complex“ og varaði
bandarísku þjóðina við að þessi sam-
steypa, sem byggðist á viðskiptum og
áhrifum innan stjórnkerfisins gæti sótzt
eftir pólitískum áhrifum „sem geta stofn-
að frelsi okkar í hættu“. Eisenhower var
eins og kunnugt er aðalhershöfðingi
bandamanna í heimsstyrjöldinni síðar,
stjórnaði innrásinni á meginland Evrópu
og varð síðar forseti Bandaríkjanna. Hann
vissi því um hvað hann var að tala. Sagn-
fræðingar segja, að hann hafi sjálfur búið
til þetta hugtak „military-industrial
complex“ og jafnan síðan hefur þótt
merkilegt að hann skyldi kveðja þjóð sína
með þessum viðvörunarorðum. Þennan
kafla í ræðu Eisenhowers má finna á You-
Tube.
Ræða Eisenhowers hefur komið upp í
huga minn á undanförnum vikum og
mánuðum, þegar ég, eins og flestir aðrir
Íslendingar hef hugleitt, hvernig þeir at-
burðir gátu gerzt, sem leiddu til banka-
hrunsins haustið 2008 og þess efnahags-
hruns, sem í kjölfarið fylgdi. Það þýðir
ekki bara að skamma viðskiptajöfrana og
bankajöfrana, þótt það sé sjálfsagt. Við
verðum að horfast í augu við sjálf okkur
og kafa dýpra eftir skýringum. Vonandi
verður þær að finna í skýrslu Rannsókn-
arnefndar Alþingis, sem senn sér dagsins
ljós.
Í umhugsun minni um þessi mál hef ég
komizt að þeirri niðurstöðu, að hér á Ís-
landi hafi orðið til á síðustu áratugum
banvæn blanda, sem eigi sér með vissum
hætti hliðstæðu í því hugtaki, sem Ei-
senhower bjó til, þegar hann varaði
bandarísku þjóðina við samsteypu vopna-
framleiðenda og hernaðarkerfis Banda-
ríkjanna. Áhrifin gætu orðið svipuð.
Þessi banvæna blanda, sem orðið
hefur til á Íslandi er sú mikla samtenging
viðskiptalífs og stjórnmála, sem varð til
hér og leiddi að lokum til þess að pólitíska
kerfið varð ófært um að veita viðskiptalíf-
inu nægilegt aðhald.
Peningar hafa alltaf skipt máli í stjórn-
málum á Íslandi. Í gamla daga var sagt, að
Sjálfstæðisflokkurinn væri stærstur vegna
þess, að hann hefði yfir mestum fjár-
munum að ráða. En á þeim árum og lengi
var áhrifum peninganna innan flokkanna
haldið í skefjum og eldri kynslóðir kaup-
sýslumanna kunnu sig að því leyti til að
þeir sýndu hófsemd í kröfum, sem þeir
gerðu í krafti fjárframlaga til flokkanna.
Margir þeirra höfðu þann sið að borga til
allra flokka, jafnvel sósíalista.
Eftir því sem prófkjörin urðu víðtækari í
flestum flokkum fóru peningar að skipta
meira máli um úrslit þeirra. Sá, sem hafði
mesta peninga var líklegur til að ná meiri
árangri, en sá, sem hafði litla peninga.
Í okkar samtíma hefur keyrt um þver-
bak. Þær upplýsingar, sem nú liggja fyrir
um fjárframlög fyrirtækja til bæði flokka
og einstaklinga vegna prófkjörsbaráttu,
sýna að allt hefur þetta farið úr skorðum.
Löggjöfin, sem sett var um fjármál flokk-
anna fyrir nokkrum árum, sem takmarkar
mjög þær fjárhæðir, sem fyrirtæki mega
gefa til flokka sýnir að forystumenn þeirra
hafa gert sér grein fyrir þessu.
Það er þessi banvæn blanda stjórnmála
og viðskiptalífs á Íslandi, sem líta má á
sem vissa hliðstæðu við þá vopnafram-
leiðslu- og hernaðarsamsteypu, sem Ei-
senhower varaði þjóð sína við.
Í ljósi fenginnar reynslu má spyrja,
hvort ekki sé tilefni til að skera alveg á
milli viðskipta og stjórnmála hér með því
að banna að fullu og öllu fjárframlög fyr-
irtækja til flokka. Raunar held ég að slík
hugmynd hafi komið fram í umræðum
flokkanna fyrir nokkrum árum úr því,
sem sumir mundu telja, óvæntri átt, þ.e.
frá Sjálfstæðisflokknum en verið hafnað af
öðrum af ótta við, að sá flokkur hefði inn-
an sinna vébanda fleiri efnamikla ein-
staklinga og af þeim sökum yrði þetta
ójafn leikur.
Lýðræðið skiptir öllu máli fyrir okkur
eins og aðrar þjóðir, sem við það búa.
Lýðræðið á Íslandi hefur verið afskræmt
með peningum og afleiðingarnar komu
m.a. fram í hruninu mikla. Ein forsenda
þess að byggja upp nýtt samfélag á Íslandi
er að þurrka út áhrif viðskiptalífsins í
krafti peninga á gangverk lýðræðisins.
Það kostar að sjálfsögðu peninga að halda
uppi lýðræði en þeir peningar verða að
koma skv. almennum og gagnsæjum
reglum úr almannasjóðum.
Þegar skýrsla Rannsóknarnefndar ligg-
ur fyrir verður hún væntanlega grund-
völlur víðtækra umræðna í þjóðfélaginu
um það, sem betur má fara og hvaða
breytingar þurfi að gera á grundvall-
arþáttum þess til að leikurinn verði ekki
endurtekinn.
Í þeim umræðum þarf að ræða af mikilli
alvöru, hvort ekki eigi að banna með öllu
fjárframlög fyrirtækja til stjórnmálaflokka
og einstakra frambjóðenda og jafnframt
takmarka framlög einstaklinga við til-
tekna hóflega upphæð. En að stjórnmála-
starfsemi eins og aðrir þættir í gangverki
lýðræðisins verði fjármagnaðir með al-
mannafé.
Banvæn blanda
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@mbl.is
Á
þessum degi fyrir 68 árum lá Anne Miller, 33
ára gömul hjúkrunarkona og móðir, fyrir
dauðanum á sjúkrahúsi í New Haven í Banda-
ríkjunum. Hún hafði veikst hastarlega í kjöl-
far fósturláts nokkrum vikum áður og heilsu hennar
hrakað jafnt og þétt. Miller var komin með streptó-
kokkasýkingu, sem var algengt banamein fólks á þess-
um árum, og læknar sögðu fjölskyldu hennar og vinum
að búa sig undir hið versta. Öllum tiltækum ráðum hafði
verið beitt, súlfalyfjum, blóðgjöf og Miller skorin upp –
án árangurs.
Fæðingarlæknir Miller, Orvan Hess, datt þá fyrir til-
viljun niður á grein í Reader’s Digest sem fjallaði um
notkun á jarðvegsbakteríum til að drepa streptókokka-
sýkingar í skepnum. „Væri ekki dásamlegt að hafa að-
gang að lyfi af þessu tagi?“ hafði hann á orði við kollega
sinn, John Bumstead. Þessi pæling fékk Bumstead til að
ræða við kunningja sinn, dr. John Fulton, prófessor í líf-
eðlisfræði við Læknaháskólann í Yale, sem fylgst hafði
með tilraunum með nýtt fúkalyf, pensilín. Fyrir hreina
tilviljun lá Fulton á sjúkrahúsinu í New Haven vegna
vægrar sýkingar.
Bretinn Sir Alexander Fleming uppgötvaði lækn-
ingamátt pensilíns á ofanverðum þriðja áratugnum en
tilraunir með lyfið á mönnum og músum höfðu ekki lof-
að góðu og það að mestu gleymst fyrir vikið. Eftir að hafa
heyrt sjúkrasögu Miller fannst Fulton ástæða til að reyna
lyfið á henni – menn höfðu svo sem ekki miklu að tapa,
Miller var við dauðans dyr.
En ekki er sopið kálið þó í ausuna sé komið. Það var
þrautin þyngri að finna lyfið enda pensilín af skornum
skammti á þessum tíma. Fulton hafði á endanum upp á
hálfu sjötta grammi á tilraunastofu í New Jersey. Það
mun hafa verið helmingur alls pensilíns sem til var í
Bandaríkjunum á þessum tíma.
Hvernig átti að gefa lyfið?
Pensilíninu var vandlega pakkað inn og sent með hraði
til New Haven. Þangað kom það að morgni 14. mars
1942. Á þeim tímapunkti var það samdóma álit lækna að
Anne Miller ætti aðeins örfáar klukkustundir ólifaðar.
Líkamshiti hennar mældist 41,7 stig og hún var að mestu
rænulaus.
Enda þótt pensilínið, brúnt duft, væri komið í hús var
björninn ekki unninn. Bumstead læknir hafði ekki hug-
mynd um hvernig hann ætti að gefa sjúklingnum lyfið.
Manneskju hafði aldrei áður verið gefið pensilín í Banda-
ríkjunum og aðeins í nokkur skipti í Bretlandi. Eftir að
hafa skotið á fundi með helstu lyflæknum sjúkrahússins
ákvað Bumstead að sprauta Miller með pensilíninu
klukkan 15:30. Fjórum klukkustundum síðar hafði hiti
sjúklingsins lækkað niður í 37,2 stig og undir morgun
daginn eftir var hún algjörlega hitalaus. Nokkrum dög-
um síðar var Miller komin á ról og borðaði af góðri lyst.
Fregnin um upprisu Anne Miller fór eins og eldur í
sinu um heimsbyggðina. Fjöldaframleiðsla á pensilíni
hófst í kjölfarið og bjargaði lyfið lífi fjölmargra her-
manna sem særðust í seinni heimsstyrjöldinni. Árið 1944
var pensilín sett á almennan markað.
Anne Miller náði fullri heilsu og lifði í 57 eftir þessa
sögulegu sjúkralegu. Hún andaðist árið 1999, níræð að
aldri.
Miller starfaði alla tíð sem hjúkrunarfræðingur og hef-
ur eflaust ekki latt sjúklinga sína til að taka pensilín.
Eins og gefur að skilja er sjúkraskýrsla Anne Miller
með merkilegri plöggum og er nú að finna á Smith-
sonian-safninu í Bandaríkjunum, þar sem gestir og
gangandi geta virt hana fyrir sér.
orri@mbl.is
Pensilín
bjargar
mannslífi
Bretinn Sir Alexander Fleming uppgötvaði fyrstur manna
lækningamátt pensilíns á ofanverðum þriðja áratugnum.
’
Á þeim tímapunkti var það
samdóma álit lækna að Anne
Miller ætti aðeins örfáar
klukkustundir ólifaðar. Líkamshiti
hennar mældist 41,7 stig …
Það var mikil bylting þegar pensilín kom á almennan mark-
að árið 1944. Það læknaði margt, meðal annars lekanda.
Á þessum degi
14. mars 1942