SunnudagsMogginn - 06.03.2011, Blaðsíða 42

42 6. mars 2011
Þ
eir eru glöggir karlarnir í heita
pottinum í laugunum. Þeir tóku
eftir litlu myndinni af mér í Les-
bókinni og tengdu hana við
manninn sem þeir sjá stundum í pottinum.
Þetta hefur orðið til þess að við ræðum
stundum um málfar. Um síðastliðna helgi
minntist einn þeirra á notkun fornafna,
t.d. í máli blaðamanna. Hann sagði að
blaðamönnum hætti til að forðast fornöfn-
in og þeir endurtækju þá nafnorðin hvað
eftir annað. Við þetta yrði stíllinn afar við-
vaningslegur og stirður. Dæmi: Börn hefja
skólagöngu sex ára og þá hafa börnin
(=þau) enn ekki náð valdi á …. Þetta er
hárrétt hjá pottfélaganum. Ég hef einmitt
margbent nemendum á þetta atriði. Eðlileg
beiting fornafna léttir stíl og gerir alla
framsetningu liprari en ella.
Annað sem gaman er að benda á og
snertir fornöfnin er málfræðilega kynið
andspænis eiginlega kyninu. Undir ljós-
mynd af frægum mæðginum stóð: Skáldið
og móðir þess. Hefði verið betra að segja:
Skáldið og móðir hans? Stundum er þetta
smekksatriði. En ég viðurkenni að mér
finnst ekki fallegt að sjá málsgrein eins og
þessa: Krakkarnir voru ánægðir þegar þau
komu úr skólanum. Krakki er karlkynsorð
en fornafnið þau er hvorugkyns (vísar til
beggja kynja, sbr. þau Sigga og Nonni. Ég
hefði sagt: Krakkarnir voru kátir þegar
þeir komu úr skólanum. En hvað á þá að
segja um þetta: Foreldrarnir voru á Ak-
ureyri þegar þeir heyrðu fréttina. Orðið
foreldrar er karlkyns en einhverjum finnst
eflaust karlkynsfornafnið þeir vera trufl-
andi þarna (dálítið eins og karl-lægt). Ætli
ég verði ekki að sætta mig við að það
hljómi fullt eins vel að segja þau (hvor-
ugkyn) um foreldrana (pabbann og
mömmuna).
Nær undantekningarlaust heyrist mér
börn segja: ég og Jón; ég og Guðrún, ég og
Andri en ekki: við Guðrún, við Andri
o.s.frv., eins og við eldra fólkið myndum
yfirleitt orða þetta (reyndar má minna á
frægan dægurlagatexta sem byrjar á orð-
unum „Jón og ég við vorum eins og bræð-
ur“ – og ekkert við því að segja, en stuðla-
setningin virðist að vísu ekki ganga upp í
ljóðlínunni). Í Króka-Refs sögu segir Gest-
ur Oddleifsson í Haga (sá sem réð drauma
Guðrúnar Ósvífursdóttur) við frænda sinn,
Ref: „Við móðir þín munum síðan við
skiptast sem okkur líkar“ (ekki: ég og
móðir þín).
Sjónarsviptir yrði að þessu fallega orða-
lagi. Mig langar að biðja kennara um að at-
huga þetta og reyna að fá nemendur til að
hugleiða hvort ekki megi beita því hér eftir
sem hingað til: „við Jón“, „við Gunna“ og
„við móðir þín“. Ef kennararnir ganga í lið
með mér kann það að takast – annars ekki.
Þá vil ég einnig biðja alla kennara á Íslandi
sem lesa þessa grein að taka upp baráttu
gegn ókei-inu og bæ-inu; það er svo mik-
ill óþarfi að „skreyta“ íslenskuna með
þessu. Og meðal annarra orða: Hvers
vegna þurfa viðmælendur útvarpsmanna
að tala um „heila kollexjón af fötum“ eða
„essens málsins“?
Vel má efna til umræðu um tungumálið
með því að láta nemendur bera saman orð
sem hljóma líkt eða jafnvel nákvæmlega
eins. Dæmi:
Kennarinn: Sýndu, nemandi góður,
fram á að orðið helgi geti í eignarfalli verið
bæði helgi og helgar.
Nemandinn: Þarna ræður merking-
armunur beygingunni. Dæmi: a) heil-
agleiki: vegna helgi staðarins (eða ‘helgað
eða friðlýst svæði’: stækkun landhelg-
innar); b) helgur dagur: í tilefni (versl-
unarmanna)helgarinnar.
Líka mætti í þessum spurningaleik
spyrja nemandann hver munurinn sé á
orðunum endi og endir. Ég bind enda á
spjallið (ekki endi). Við sjáum fyrir okkur
enda á bandspotta. Þaðan kemur líkingin.
En í lok kvikmyndarinnar stendur rétti-
lega: endir, ekki endi.
Að lokum langar mig að minnast Jó-
hanns Magnúsar Bjarnasonar, sem fór
kornungur frá Íslandi til Vesturheims en
skrifaði vinsælar bækur á móðurmáli sínu,
og hefur hlotið lof ekki minni manna en
Halldórs Laxness og Gyrðis Elíassonar.
Sagan Brasilíufararnir er frábær spennu-
bók. Lýsingin á kaffibaununum í hafn-
arborginni Santos í öðrum kafla bók-
arinnar er ein glæsilegasta stílæfing sem ég
hef lesið. Hún er of löng til að taka hana
upp hér en hún endar svona (við tökum
m.a. eftir þrítekningunni á „til þess að“ og
stígandinni sem henni tengist): „Og í San-
tos er allt hið aumasta afhrak þjóðarinnar í
Brasilíu samankomið í eina iðandi kös, til
þess að þræla og sveitast í blóðinu – til
þess að bera kaffibaunasekkina á höfðinu í
steikjandi sólarhitanum – til þess að auðga
og efla fépyngjur auðkýfinganna og –
deyja.“
Kaffibaunirnar
í Santos
’
Og meðal annarra
orða: Hvers vegna
þurfa viðmælendur
útvarpsmanna að tala um
„heila kollexjón af fötum“
eða „essens málsins“?
Málið
El
ín
Es
th
er
Birna var að hringja. Birna er að fara til Grænlands
og ég ætla að skutla Birnu á flugvöllinn á morgun.
Svo sagði Birna líka að Birna og Bjössi ætli að gifta
sig í sumar á afmæli Birnu, heima hjá foreldrum
Birnu. Hún bað líka kærlega að heilsa þér.
„Hún“ hver?
Birna.
Já, Birna!
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Á
undanförnum misserum virð-
ist hafa orðið vakning hvað
varðar heimatilbúinn varning
og viðgerðir á fatnaði og tækj-
um í okkar daglega lífi. Á mörgum heim-
ilum er nú prjónað og saumað, húsgögn
bólstruð og heimatilbúin matvæli eru
framleidd úr berjum, rabarbara og öðrum
hráefnum. Á verkstæðum og vinnustof-
um er viðgerðum sinnt í auknum mæli á
fatnaði og húsbúnaði. Eldri munir öðlast
hlutverk í nýju samhengi með endurnýt-
ingu og lagfæringum. Hvað veldur þessari
vakningu? Er það efnahagsástandið, auk-
in umhverfisvitund, menningaráhrif,
tískustraumar nútímans eða eitthvað
annað? Þjóðminjasafnið beinir sjónum
sínum að hinum breyttu áherslum og
aflar nú heimilda með nýjustu spurn-
ingaskrá sinni um heimatilbúið, viðgert
og notað og spyr um afstöðu fólks og
reynslu á þessu sviði.
Menningararfurinn endurspeglar sögu
okkar og reynslu í gegnum aldirnar og
getur verið brunnur nýrra hugmynda í
samtímanum. Sparsemi, nýtni og nægju-
semi var ríkur þáttur í lífsviðhorfi og
raunveruleika Íslendinga. Nýtni var sjálf-
sögð langt fram eftir síðustu öld, bæði
sökum fátæktar og hugarfars. Nýtni og
viðgerðir á hversdagsgripum fyrri kyn-
slóða er einmitt umfjöllunarefni sýning-
arinnar Stoppað í fat sem nú stendur yfir í
Þjóðminjasafni Íslands. Þar eru sýndir
munir úr safnkostinum sem gert hefur
verið við á sínum tíma af útsjónarsemi,
nauðsyn og á stundum mikilli handlagni.
Á sýningunni má sjá dæmi um hvers kyns
viðgerðir á fatnaði, vefnaði, heim-
ilisáhöldum og verkfærum frá ýmsum
tímum. Elsti gripur sýningarinnar er brot
úr steinpotti frá landnámstíma, sem hefur
verið spengdur saman. Í augum okkar lít-
ur út eins og brotinn gripurinn hafi verið
heftaður saman. Spenging var viðgerð
sem krafðist lagni og var notuð á tré,
málm og jafnvel stein. Algengast var þó að
leirgripir, svo sem ýmis borðbúnaður og
ílát hvers konar, væru spengdir saman.
Þessi aðferð viðgerða er nú að mestu
gleymd og jafnvel merking hugtaksins
einnig.
Þjóðminjar má skoða frá mörgum sjón-
arhornum. Á sýningunni Stoppað í fat
skoðum við valda gripi úr fórum safnsins
frá þessu sérstaka sjónarhorni, því hvern-
ig landsmenn gerðu við eigur sínar fyrr á
tímum. Þegar kemur að viðgerðum má
greina í safngripum verkaskiptingu
kynjanna. Áhöld og amboð hafa al-
mennt verið smíðuð af karlmönnum,
en stærstur hluti áhalda var heima-
Bætt, spengt,
stoppað, rimpað,
stagað og skjóðað …
Þankar um
þjóðminjar
Margrét Hallgrímsdóttir
margret@thjodminjasafn.is
Lesbók
K
aupstefnan Stockholm Furn-
iture Fair sem í Svíaveldi er
þekkt sem Möbelmässan, er
langstærsta kaupstefna nor-
rænnar hönnunar og hönnunarvikan
henni samhliða fer ört stækkandi. Móts-
haldarar bjóða árlega völdum verkefnum
þátttöku endurgjaldslaust, og eru verk-
efni þessi liður í menningarlegri hluta
kaupstefnunnar. Sá heiður hlotnaðist
Hönnunarmiðstöð þetta árið að vera
boðið sýningarpláss fyrir samsýningu ís-
lenskra hönnuða.
Heiður að vera boðið að sýna
Sýningin Icelandic Contemporary De-
sign, sem Elísabet V. Ingvarsdóttir stýrði
á vegum Hönnunarmiðstöðvar, var sett
upp á þessum stað sem áður hefur hýst
framsækin hönnunarteymi á borð við
Front sem hafa verið mjög áberandi í
norrænni hönnun undanfarin ár. Á eyj-
unni grænu sem mótaði umgjörð um
sýninguna, hönnuð af Kurtogpí, skap-
aðist fersk og góð stemning sem umlukti
verk þeirra fjölmörgu hönnuða sem eiga
verk á henni. Fjölmargir sóttu sýn-
inguna og forvitnuðust um mjúkar línur
ruggustóls Daggar Guðmundsdóttur,
hillur Sigríðar og Snæfríðar sem eru
komnar á fætur, klukku Þórunnar Árna-
dóttur sem telur mínútur með perlum,
hrafna Ingibjargar Hönnu sem virtust
flögra í sænsku skýjunum og Hoch die
Teller Hrafnkels Birgissonar, splunku-
nýja systurvöru Hoch die Tassen, sem
gerðist laumufarþegi á sýningunni þetta
sinnið.
Í A-sal sýndu fjögur íslensk fyrirtæki,
þar á meðal Furnibloom sem sýndi garð-
húsgögn sem ætluð eru til að rækta í um
leið og þau eru notuð, og Lighthouse
Íslenskt á
hönnunarviku
Hönnunarmiðstöð var boðið að standa að sam-
sýningu íslenskra hönnuða á Stockholm Furn-
iture Fair í Svíþjóð á dögunum, sem er stærsta
kaupstefna norrænnar hönnunar.
Edda Kristín Sigurjónsdóttir edda@honnunarmidstod.is