Ný saga - 01.01.1987, Síða 34

„EN ÞEGAR DAUIÐINN KEMUR SVO SEM EIN VOLDUG HETJA ...
fólks á þeim tíma sem þær eru
til vitnis um.
Samtöl manna á milli um
dauðann virðast einatt hafa
verið allfrjálsleg; ekki umvaf-
inn mistri þagnar og bann-
helgi. Þegar flett er íslenskum
blöðum frá síðustu öld hnýt-
ur maður um það hispurs-
leysi sem einkennir andláts-
fregnir oft á tíðum. Sumt
myndi, ef birtist nú, vekja
hneykslun flestra okkar. „Á
Álptanesi rotaðist maður til
dauðs á svelli um jólin, og
segja flestir hann hafi verið
drukkinn." Bóndi á besta
aldri verður úti: „maðurinn
var hneigður til öldrykkju, en
ekki vitum vér með vissu
hvort hann var drukkinn
þessa nótt." Dæmin tvö eru úr
þjóðfrelsisblaðinu Þjóðólfi
skömmu eftir miðja 19. öld.9
Tilgreina mætti kynstrin öll
KONA, SPEGILL,
HAUSKÚPA. í öllu
lífi er falinn dauði.
Þýskt póstkort frá
því snemma á 20.
öld eftir Charles
Dana Gibson.
Myndin lýsir við-
leitni manna til að
túlka dauðann
sem hinn eina
sanna veruleika.
af þvílíkum ummælum, eink-
um í þeim tilvikum þegar
áfengi var annars vegar. Frá
sjálfsmorðum var sagt án
nokkurra vafninga: Fannst í
„bæjardyrum skorinn á háls
og hafði hann gjört það með
sláttuljá sínum"; „fannst
hann hengdur í lambhúsi eð-
ur fjárhúsi sínu."10 Svo
mætti lengi telja. Annars eru
sjálfsmorð sérstakur kapítuli
sem ekki mun verða vikið að
frekar. Undirritaður hefur
ekki kannað það hvenær opin-
skáar andlátsfregnir hverfa
úr blöðum en þær eru algeng-
ar fram undir lok 19. aldar.
Ekki skorti á að almenning-
ur væri minntur á dauðann á
annan hátt en fyrir tilstilli
tíðra dauðsfalla. Kirkjunnar
þjónar létu ekki sitt eftir
liggja. Allt frá dögum Hall-
gríms Péturssonar og fram á
tíma Péturs Péturssonar,
biskups á seinni helmingi 19.
aldar, létu þeir áhrínsorðin
bylja á lýðnum; stundum er
engu líkara en að dauðinn
sjálfur hefði stigið í predik-
unarstól. Við skulum nú víkja
betur að þessu atriði.
„Það er alþekktur sann-
leiki, að hið fyrsta stig lífsins
er líka hið fyrsta stig til grafar-
innar." „Sérhvert augnablik,
er vér lifum, er barátta við
dauðann." Ósjaldan mátti
heyra svona kveðið að orði,
bæði í kirkjum og meðan á
húslestri stóð. Pétur Péturs-
son er höfundur tilvitnaðra
orða og við sama tækifæri
minnti hann á að „vér deyjum
daglega"; að öll vor æfi sé
„nokkurs konar langvinnt
dauðastríð." Pétri verður í
hugvekjum sínum mjög tíð-
rætt um dauðann og virðist
ósáttur við afstöðu samtíma-
manna sinna. „Getum við
ekki lengur haft þá sömu
skoðun á dauðanum, sem vor-
ir guðræknu feður höfðu..."?
spurði hann eitt sinn.11
Mottó klerkanna var að
maðurinn mætti „á engum
aldri lífsins vera óviðbúinn
dauðans aðkomu" og „með
því dauðastund vor er óviss,
þá eigum vér að deyja dag-
lega, það er að skilja: vera á
hverjum degi undir dauða
vorn búnir, aldrei gjöra eða
áforma neitt það, sem vér
ekki vildum hafa gjört eða
áformað, hefðum vér vitað, að
dauðinn mundi hitta oss á
meðan..."12 Það þurfti
reyndar ekki guðfræðing til
að syngja eftir þessum nót-
um. Magnús Stephensen
dómsstjóri og menntafröm-
uður hvatti menn til að fara
að ráðum Sólons þess griska
og „við öll fyrirtæki vor að
líta til endalokanna."13 Með
þessum heilræðum flutu svo
viðvaranir um fallvaltleika
lífsins. Jóni Vídalín fórust svo
orð:
Hvað er maðurinn? Ein
vatnsbóla, ein gufa, er sést
um stundar sakir og
hjaðnar síðan (Jac.4). En
hve miklum háska er þessi
vatnsbóla, þessi reykur
undirorpinn? Þar er ekki
svo vesöl skepna í heimin-
um, að eigi kunni hún að
vinna oss mein, nema Guð
sæi fyrir ráði voru. Ein
mýfluga kann að taka af oss
lífið. Það vér etum og
drekkum kann að sálga oss,
ef til vill.1^
Sumt í þessu ber keim af hug-
myndum sem stundum skjóta
upp kollinum í nútímaskáld-
skap; stendur a.m.k. nær
þeim en sú prestaviska sem
við nú eigum að venjast. Þótt
formerkin séu önnur má
kannski segja að skáldin hafi
á vissan hátt tekið við af
32