Ný saga - 01.01.1987, Side 38

„EN ÞEGAR DAUIÐINN KEMUR SVO SEM EIN VOLDUG HETJA
Þegar hugað er að nánum
tengslum manna við dauðann
má ekki gleyma margvíslegu
umstangi sem fylgdi því að
fólk dó heima hjá sér og sem
krafðist bæði tíma og fyrir-
hafnar. Það þurfti að hlynna
að dauðvona fólki, gera að lík-
um og loks vaka yfir þeim
fram að kistulagningu, tíðast
„þrjárnætur inn íbæogþrjár
nætur úti í kirkju" eftir því
sem Jónas Jónasson frá
Hrafnagili’segir.
Oft vöktu tveir, oftast stúlk-
ur. Ljós var haft, ef nótt var
dimm, og mátti það ekki
deyja. Ekki var verið yfir
líkinu á daginn, en óðara er
dimma tók. Þessi siður var
svo sjálfsagður lengi, að
það mundi ekki hafa verið
látið undir höfuð leggjast,
ef auðið var annað.26
Þá þurfti oft að flytja lík all-
langa leið til að hola þeim nið-
ur á réttum stað og gat það
tekið sinn tíma í strjábýlu og
ógreiðfæru landi. I janúar
1849 voru líkmenn austur á
fjörðum sex daga að koma líki
tæpa 30 km. leið til legstað-
ar.27 Að lokum er kannski
ekki úr vegi að minnast á erfi-
drykkjurnar en þær voru
lengi ein helsta upplyfting
manna. „í mínu ungdæmi
kynntist ég ekki öðrum veisl-
um en brúðkaupsveislum og
erfidrykkjum", skrifaði Finn-
ur Jónsson á Kjörseyri en
hann fæddist árið 1842.28
Ósjaldan mun það hafa borið
við að menn fengju sér all-
hressilega neðan í því við þau
tækifæri en við upphaf 20.
aldar taldi Jónas frá Hrafna-
gili það „eitt af helstu menn-
ingarmerkjum vorrar tíðar,
að þessar svallerfisdrykkjur
eru nú horfnar að fullu."29
ANDLÁTIÐ
Mælt er að nokkru áður en
Guðmundur dúllari dó árið
1913 hafi hann sagt: „ég finn,
hvað mér líður" og átt við
með því að hann skynjaði ná-
lægð endalokanna.30 Ekki er
fátítt að rekast á slík ummæli
í ritum og segir Philippe Ariés
fyrirboða dauðans eitt helsta
auðkenni á afstöðu Vestur-
landabúa til dauðans langt
fram eftir öldum. Hér er ekki
átt við hina hefðbundnu
feigðarboða, þ.e.a.s. þegar
ákveðin fyrirbæri voru talin
boða feigð, hrafn situr á
þekju, ljós í mannlausri
kirkju o.s.frv., heldur þann
hæfileika að finna á sér ná-
lægð dauðans. „En er leið að
dauða hans er hann vissi fyrir
fram hvenær að mundi
bera...". „Hann sá að tíminn
var nú orðinn of naumur og
ásetti sér nú að vera kyrr og
bíða dauða síns"; „sér hún að
hún mundi eiga skammt eftir
ólifað...". Þetta eru dæmi úr
þjóðsögunum.31 Mörg dæmi
eru um það að fólk hafi haft
vísbendingu um dauða sinn
löngu áður en þar að kom.
Upp úr miðri 19. öld skrifaði
Jón Árnason að forspáir
menn væru þá orðnir tor-
fundnir en bætir svo við: „Það
hefur verið einna almennast
að menn hafi á seinni tímum
órað fyrir dauða sínum, bæði
hvað gamlir þeir mundu
verða og sumir jafnvel haft
skímu af því hvernig þeir
mundu deyja."32 Skyndilegur
dauðdagi var jafnan álitinn af
hinu illa; þá gafst ekki ráð-
rúm til að ráðstafa því sem
ráðstafa þurfti og búa sig guð-
rækilega undir andlátið. Jón-
as frá Hrafnagili segir því
lengi hafa verið trúað hér á
landi „að góðir menn og guð-
Skyndilegur dauði
var jafnan álitinn
af hinu illa; þá
gafst ekki ráðrúm
til að ráðstafa því
sem ráðstafa
þurfti og búa sig
guðrækilega undir
andlátið.
Lfkkista á hesti og
tveir menn
hræddir fengju hægt andlát,
en vondir menn fengju illan
dauða og hart andlát."33.
I marsmánuði árið 1785
lést uppí Borgarfirði Kristín
nokkur Eggertsdóttir prests-
ekkja, þá 63 ára að aldri. Við
skulum nú líta á hvernig
sóknarprestur hennar lýsti
andlátinu og aðdraganda þess
í líkræðu:
(þennan vetur) tók hún að
finna til líkamans óstyrk-
leika venju fremur, var þó
samt oftast á faraldsfæti til
þess 21 ta febrúar síðast-
liðna, þá henni tók svo mjög
að þyngja, að hún þar eftir
hélst við sængina, kvartaði
hún þá helst um máttleysi,
matarólyst, samt höfuð og
beinverki og hvörra rneðala
sem leitað var þyngdi henni
ætíð meir og meir til þess
þann 12ta mars, þá hennar
kraftar, mál og heilsa var
svo að þrotum komið, að
hún sjálf tók þeirra rýrnun
svosem fyrir guðs eigin
aðvörun til sín ráðstafa
þínu húsi, þú skalt deyja en
ekki lifa, hvar fyrir hún mat
það mest að ráðstafa sinni
sálu í Jesú blóðundri, lét
hún því kalla til sín sóknar-
prest sinn, og í hans nær-
veru tilbjó sig til að með-
taka Jesú líkama og blóð,
svosem sitt seinasta vega-
nesti, úr þessum ... harma-
dal, og það með einum
merkilegum og minnis-
stæðum undirbúningi; hún
kallaði til sín allt heimilis-
fólkið, kvaddi það með
kossi og bað það forláta sér
hvað hún með orði eður
verki hefði við það aðgjört.
Seinast rétti hún hendina
út á móti syni sínum, sem
sat við sæng hennar, og
með einu viðkvæmu
móðurhjarta og grátandi