Ný saga - 01.01.1987, Blaðsíða 42

„EN ÞEGAR DAUIÐINN KEMUR SVO SEM EIN VOLDUG HETJA
gefni við náttúruna og eftir
því sem maðurinn náði lengra
í því að beisla náttúruna þeim
mun óbeislaðri varð dauðinn.
Búið er að bannfæra hann inn
á heilsugæslustofnanir þar
sem fólk deyr einangrað, oft
eftir langvinnt helstríð innan
um tól og tæki og hvítklætt
starfsfólk. Dauðinn er orðinn
samfélagslegt tabú og hefur
skipt á hlutverki við kynlífið.
Mörg dæmi eru um það í ís-
lenskum heimildum langt
fram á 20. öld að börn hafi
verið viðstödd andlát. Nú er
þeim hlíft við slíku en í stað-
inn er lögð sívaxandi áhersla
á að fræða þau sem mest og
best um þau atriði sem lúta að
samlífi kynjanna.
Hugmyndir Ariés sem nú
hafa verið raktar í mjög gróf-
um dráttum hafa í senn vakið
hrifningu og andmæli. Gagn-
rýnin hefur einkum beinst að
meintri tilhneigingu hans til
að gylla fortíðina og þá lífssýn
sem þá ríkti. Ýmsum hefur
þótt sem hann láti stjórnast af
lítt duldri andúð á mörgu því
sem einkennir þjóðfélag nú-
tímans. Ennfremur hefur ver-
ið fundið að heimildatúlkun
hans en ekki verður farið út í
þá sálma hér. Niðurstöður
Ariés í dauðariti sínu bera
svipmót þess sem hann hefur
á öðrum stað sett fram um
afskiptaleysi foreldra fyrr á
tíð við börn og valdið hafa
miklu fjaðrafoki meðal fræði-
manna og skal bent á grein
eftir Helga Þorláksson í Sögu
1986 ef lesendur vilja kynna
sér það mál nánar.
Við skulum nú líta á nokkur
dæmi hvernig fólk á íslandi
brást við dauðsföllum. í sam-
nefndri skáldsögu eftir Guð-
mund G. Hagalín er Kristrún
í Hamravík látin segja þegar
talið berst að því að hún hafi
orðið að sjá á bak eiginmanni
og sex af sjö börnum sínum:
„0, það held ég... En ekki grét
hún ég. Ó, ekki, rýjan mín. Það
er búið sem búið er, segir hún
Kristrún gamla Símonardótt-
ir."43 Ósjaldan má rekast á
ummæli í þessum anda í
heimildum og bera þau
óneitanlega vott um nokkurt
kaldlyndi gagnvart missi ást-
vina. Þegar börn áttu í hlut
var viðkvæðið oft að þau
væru best geymd hjá Guði.
„Enginn skyldi gráta reifa-
barn ...: Honum líður vel hin-
um megin." Slíkt nái „ekki
nokkurri átt"; lífið sé ekki sá
„unaðsleikur" að ástæða sé
„til að harma hlutskipti
þeirra, sem hlíft er við
skakkaföllum ævi, sem úr
teygist." Þannig lætur
Gunnar Gunnarsson rithöf-
undur eina af sögupersónum
sínum í Fjallkirkjunni bregð-
ast við helför sveinbarns.44
Sú spurning vaknar hve
djúpt sá tilfinningakuldi sem
hér birtist hafi rist. Segja má
að hin tíðu skakkaföll sem
fólk varð fyrir hafi neytt það
til að brynja sig gegn þeim.
Menn gátu hreinlega ekki
leyft sér tilfinningasemi ef
þeir áttu að standast þau áföll
sem á þeim skullu. Huggunar
var leitað í kristinni trú en því
má velta fyrir sér að hve
miklu leyti ytri aðstæður köll-
uðu beinlínis á trúrækni. Hér
erum við að fást við frumatr-
iði sögutúlkunar. Er ekki
hægt að líta svo á að hin víð-
tæka afkristnun Vesturlanda-
búa undanfarin 200-250 ár
eigi öðru fremur orsakir að
rekja til undanhalds dauð-
ans? Stundum er til þess tekið
hve ekklar og ekkjur fyrri
alda hafi verið skjót til að
gifta sig aftur eftir makamiss-
inn en þá ber að muna að hörð
lífsbaráttan gaf engin grið og
upplausn heimilis blasti við
ef ekkert var að gert. Því má
skjóta hér inn í hvort hugsan-
lega hafi verið, og sé, munur á
viðbrögðum kynja við dauða.
Þjóðskáldið og klerkurinn
Matthías Jochumsson segir í
endurminningum sínum að
yfirleitt hafi fólk borið
harmatíðindi vel en þó „eink-
um konur."45
Náttúran sjálf, og sá
almenni kærleiki manna á
meðal, kemst svo við af
dauðanum, að það aflar
stærstu kvala, og sárustu
tilfinninga, þegar einn
einasti limur, af mannlegu
samfélagi, hlýtur fyrir
dauðann að skilja við, og
svo sem slítast af. Æ! hvað
sárt má það taka, þegar sá
deyjandi er góður kunn-
ingi, hvers æsktu lengur að
njóta soddan dauða svíður
sár, svíður sár.46
Viðbrögð manna við dauðan-
um hafa ætíð borið mark ótta,
sorgar og eftirsjár, bæði fyrr
og síðar, og þarf ekki tilvitnuð
orð úr líkræðu frá 1782 til að
sannfærast um það. Flestum
manneskjum „er ætíð nokkuð
beygur fyrir bersýnilegum
dauða" þótt almennar kring-
umstæður og trúarhiti hafi
eða geti haft mildandi áhrif.47
Drýgindalegt hjal kenni-
manna um ávinning dauðans
og eilífa sælu á himnum segir
ekki allt. Við getum þess
vegna einmitt túlkað það sem
merki um ótta við dauðann
eins og Halldór Laxness gerir
í greininni um Passíusálmana
sem vísað var til hér að
framan: „Hvergi gnæfir líf-
hræðslan hærra i bókmennt-
um en í trúarljóðum þessara
skálda sem boðuðu hinum
trúuðu glæsilegt hástéttar-
ríki með krásum, saunglist,
Dauöinn er orðinn
samfélagslegt
tabú og hefur
skipt á hlutverki
við kynlífið. Mörg
dæmi eru um það
í heimildum fram
á 20. öld að börn
hafi verið viðstödd
andlát.
Nú er þeim hllft
við slíku en I stað-
inn er lögð slvax-
andi áhersla á að
fræða þau sem
mest og best um
þau atriði sem
lúta að samlifi
kynjanna.
40