Ný saga - 01.01.1987, Side 53

þess var hin villta tilvist út-
lagans, utan laga og skipu-
lags, þar sem heiðnar vættir
bjuggu og ótti og ringulreið
ríkti. Þessi greining á við hug-
myndaheiminn en ekki hinn
landfræðilega. Nafnið Ódáða-
hraun er lýsandi hugtak. Það
lýsir hinum volaða villta
heimi utan samfélagsins.
Annað atriði í greiningu
þinni sem íslendingum finnst
örugglega forvitnilegt er
notkunin á líkönum tilþess að
varpa Ijósi á söguna. Þannig
notarðu líkön þegar þú fjallar
um þjóðtrúna, heiðna guða-
kerfið og kristna trú. Kristnin
(lóðrétt líkan) útrýmdi heiðnu
guðunum (lóðrétt líkan) en
heiðna þjóðtrúin (lárétt líkan)
lifði áfram. Geta þessi líkön
skýrt hvers vegna þjóðtrúin
hélt velli á meðan aðrir þœttir
heiðninnar hurfu?
Líkön skýra ekki það sem
gerðist en þau eru aftur á
móti góð tæki til að hugsa
með. Það er hugsanlegt að
hluti af skýringunni á því að
sá þáttur heiðninnar sem
fólst í trú á álfa, drauga og
tröll.hélst, felist í því að þessir
þættir rákust ekki á kenn-
ingar kristninnar. Þeirra lík-
an var ólíkt ef svo má að orði
komast. Hægt er að sjá goða-
fræði fyrir sér í líkönum, þar
má greina mynstur, og svo
mikið er víst að einhver skýr-
ing er til á því að eitt líkan
hverfur á meðan annað lifir
góðu lífi. Þessi aðferð er til-
raun til að sjá hið rökræna
samhengi sem er falið handan
við frásögn heimildanna.
Getur þú í fáum orðum gef-
ið okkur hugmynd um hvern-
ig þú sérð samsvörun milli
þess að jafnvægi milli tveggja
líkana rofnaði og falls þjóð-
veldisins?
Víða í íslenska þjóðfélaginu
má greina tvö andstæð líkön.
Jafnvægið milli þeirra rask-
ast þegar líður á þjóðveldis-
tímann. Ein leið til að líta á
sögulega þróun er að greina
þjóðfélagið á þennan hátt
með líkönum. Kirkjan og
evrópsk áhrif fara smám
saman að segja til sín í ís-
lensku samfélagi og gera það
að verkum að vald safnast á
fáar hendur, stigveldi
(hierarchy) verður meira ráð-
andi í samfélaginu, jafnvægið
raskast.
Og árið 1253 markar tíma-
mót í sögunni að þínu áliti?
Já, hinn endanlegi ósigur
gamla kerfisins varð þegar ís-
lendingar gáfu kirkjunni vald
til að skera úr lagadeilum. Þá
vann líkan stigveldis sigur á
líkani jöfnuðar. Það varð
endirinn á löngu breytinga-
ferli. Frá samfélagi bænda
sem laut lögunum til samfé-
lags höfðingja sem lutu kirkju
og kóngi.
Þú leggur ríka áherslu á tög-
in og lagasetninguna i grein-
ingu þinni.
Já, lögin og samfélagið voru
í upphali tengd órofa bönd-
um. Lögin breyttust og jafn-
framt gildi þeirra. Úti í
Hægt er að sjá
goðafræði fyrir
sér í likönum, þar
má greina mynst-
ur, og svo mikið er
víst að einhver
skýring er til á þvi
að eitt líkan hverf-
ur á meðan annað
lifir góðu lifi.
Hér á íslandi eru
örnefni svo ein-
stök, erlendis hafa
flest nöfn rætur
sem enginn nær
að rekja. Hér má
sjá hvernig landið
með nöfnum sín-
um fær svip sög-
unnar.
Evrópu átti sama þróun sér
stað. Samfélög þróuðust frá
því að vera samfélög fólks
sem réði málum sínum á þing-
um yfir í að vera konung-
dæmi. Þessa þróun má lesa út
úr breyttu gildi laganna á ís-
landi á þessum tíma. Lögin
voru upphaflega sjálf þjóðfé-
lagsskipanin, þau voru allt,
en verða síðan verkfæri í
hendi stjórnvalda.
Örnefni, seiður og kon-
ur
Víkjum að öðru. Eitt atriði
enn sem vekur eflaust athygli
unnenda íslenskrar sögu ersú
skoðun þín að örnefni hafi
með tímanum fengið sögulegt
gildi. Þú nefnir í þessu sam-
bandi rannsóknir Þórhalls
Vilmundarsonar. Segðu okk-
ur aðeins frá þessum hug-
myndum þínum.
Ég tel tilviljun hafa ráðið
nafnavali við landnámið en
eftir nokkurn tíma eignast
nöfn sína sögu. Bæir sem hétu
staðir og urðu kirkjustaðir
fengu nafnið staður. Þannig
geta breytingar á örnefnum
endurspeglað sögulega þró-
un. Hér á íslandi eru örnefni
svo einstök, erlendis hafa
flest nöfn rætur sem enginn
nær að rekja. Hér má sjá
hvernig landið með nölnum
sínum fær svip sögunnar.
Skipting bæja eftir stærð sést
t.d. á nöfnunum bœir og kot.
Þar endurspeglast þáttur úr
hagsögunni. Án þess að hafa
51