Teningur - 01.05.1987, Síða 31

alhygðar var Hegel í Réttarheimspeki
sinni. Hann sýndi fyrstur að ein hliðin á
rökhugsun mannsins, og um leið á
alhygð hans, er mótun ríkis sem setur lög
og þróar stjómsýsluaðferðir til að fram-
fylgja þeim. Jafnvel þótt við gagnrýnum
harðlega skrifræðið og tækniveldið þá
hittum við þar einungis fyrir rönguna á
því röklega fyrirbæri sem við erum að
draga fram í dagsljósið. Líklega verðum
við að ganga feti framar, því að ekki er
aðeins um að ræða eina sammannlega
stjómmálareynslu, heldur eiga öll stjórn-
kerfi sér ákveðinn sameiginlegan feril;
um leið og náð er tilteknum áfanga í
velferð, fræðslu og menningu, þá sjáum
við þau öll óumflýjanlega færast frá ein-
ræði til lýðræðis. Við sjáum þau öll leita
jafnvægis á milli tveggja nauðsynja; ann-
ars vegar að þjappa valdinu saman, eða
jafnvel binda það einni persónu, til að
gera ákvörðun mögulega - og hins vegar
að skipuleggja umræður svo að sem flest-
ir geti átt þátt í ákvörðuninni. En ég vil
koma aftur að þeirri lögbindingu valdsins
sem stjórnsýslan er, vegna þess að stjóm-
málaheimspekin lætur sig það sjaldan
varða. Þetta fyrirbæri er þó liður í lög-
bindingu sögunnar sem alls ekki má van-
meta. Segja má að við stöndum and-
spænis ríki, nútíma rtki, þegar við mæt-
um valdi sem getur komið á fót opinberri
starfsemi; kerfi embættismanna sem
undirbúa ákvarðanirog framkvæma þær,
án þess að bera sjálfir ábyrgð á hinni
stjómmálalegu ákvörðun. Þetta er skyn-
semdarhliðin á stjómmálunum sem kem-
ur svo mjög við gjörvallar þjóðir verald-
ar, að hún er sá mælikvarði sem mestu
ræður um að ríki geti talist gjaldgengt á
alþjóðavettvangi.
í fjórða sæti mætti ef til vill tala um tilvist
skynsamlegs alþjóðlegs hagkerfis. Sjálf-
sagt þarf að ræða það með enn meiri
fyrirvara en síðasttalda fyrirbærið, vegna
ráðandi mikilvægis einstakra hagkerfa.
Samt sem áður gerist ýmislegt á bak við
tjöldin. Utan hinna föstu þekktu and-
stæðna þróast hagfræðitækni með sönn
alþjóðleg einkenni. Þrátt fyrir andstæður
kapítalisma og einræðissósíalisma er
eitthvað sameiginlegt með aðferðum við
óvissuútreikning, tækni í markaðsstjóm,
spár og ákvarðanir. Tala má um alþjóð-
leg hagvísindi og hagtækni sem löguð
eru að ólíkum efnahagsmarkmiðum, en
skapa um leið, hvort sem okkur líkarbet-
ur eða verr, ákveðin samkenni og virðast
hafa í för með sér afleiðingar sem ekki
verður vikist undan. Þessi samkenni
stafa af því, að mannvísindin setja mark
sitt á hagfræðina, engu síður en stjóm-
málin; en mannvísindin eru í eðli sínu
hafin yfir ríki og þjóðir heimsins.
Alhygðin sem á upptök sín í vísindum og
ber einkenni þeirra, gegnsýrir alla tækni
manna með rökhyggju.
Loks má segja að út um allar jarðir breið-
ist alþjóðlegir lifnaðarhættir sem birtast í
óhjákvæmilegri stöðlun hýbýla og klæða
(sami jakkinn rennur út urn allan heint).
Þetta ræðst af þeirri staðreynd að lífs-
hættir manna lúta lögmálum tækninnar
sem taka ekki einungis til framleiðslu,
heldur einnig flutninga, samskipta
manna, þæginda, frístunda og frétta-
flutnings. Hér er um að ræða tæknilega
lágmarksmenningu eða öllu fremur
neyslumenningu, sem nær til alls heims-
ins og getur af sér lifnaðarhætti með
alþjóðleg einkenni.
II
Hvað þýðir svo þessi heimsmenning ?
Hún er mjög tvíræð og það er eirimitt tví-
ræðnin sem skapar vandann sem við er að
glíma. Segja má að hún tákni raunveru-
legar framfarir; en samt er nauðsynlegt
að skilgreina þetta hugtak vandlega. Um
framfarir er að ræða ef tveimur skilyrð-
um er fullnægt; annars vegar ef um er að
ræða samsafn og hins vegar ef um er að
ræða endurbætur. Auðveldara er að
koma auga á hið fyrmefnda, þótt mörk
þess séu óljós. Hiklaust má segja að um
framfarir sé að ræða hvar sem unnt er að
greina þá uppsöfnun verkfæra sem
minnst var á hér að framan. En þá verður
að taka orðið „verkfæri“ í ntjög víðum
skilningi sem tekur til eiginlegs tækni-
sviðs bæði verkfæra og véla. í þessum
skilningi heyrir allt net skipulagðra milli-
liða í þágu vísinda, stjómmála og hag-
fræði, og jafnvel lifnaðarhættir og fríst-
undaefni, undir svið verkfæra.
Umbreyting eldri tækja í ný er uppistaða
samsöfnunar, sem ennfremur er ástæða
þess að til er mannkynssaga. Auðvitað
teljast margar aðrar ástæður fyrir sögu
mannsins, en óbreytanlegt einkenni
þessarar sögu er að verulegu Ieyti háð því
að við störfum eins og við séum að verða
uppiskroppa með verkfæri; hér er engu
glatað og öllu haldið til haga. Þetta er
grundvallaratriðið og merki þess sjást á
sviðum sem eru víðs fjarri hreinni tækni.
Til dæmis em óhöpp og mistök í stjóm-
málum viss reynsla sem verður nokkurs
konar verkfærasafn fyrir allt mannkyn,
Sá möguleiki er fyrir hendi að vanhugsuð
áætlun, t.d. í uppbyggingu landbúnaðar,
komi í veg fyrir að aðrir geri sömu
mistökin, a.m.k. ef þeir láta skynsemina
ráða. Þannig á sér stað leiðrétting, betri
nýting hjálparmiðla, sem er ein augljós-
29