Teningur - 01.05.1987, Side 32

asta hlið framfara.
En ekki er hægt að kalla hvaða samsöfn-
un sem er framfarir, þróunin verður að
vera að einhverju leyti til hins betra. Mér
virðist að alhygðin sé í sjálfri sér góð.
Það eitt að mannkynið öðlist vitund um
sig sem eina heild felur einhvem ávinn-
ing í sér. Segja mætti að eins konar gagn-
kvæm viðurkenning manna eigi sér stað
fyrir atbeina allra þessara fyrirbæra.
Aukin samskipti gera mannkynið að æ
þéttriðnara neti, menn sífellt hvern öðr-
um háðari og allar þjóðir og alla samfé-
lagshópa að einni mannkynsheild sem
þroskar reynslu sína. Jafnvel má segja að
hættan á gjöreyðingu af völdum kjam-
orkunnar geri okkur enn meðvitaðri um
einingu mannkynsins, því að í fyrsta
skipti finnum við okkurógnað öllum sem
einum og alls staðar.
Alþjóðleg menning er ennfremur af hinu
góða vegna þess að hún veitir öllum
þorra mannkyns aðgang að lágmarkslífs-
gæðum. Engin gagnrýni á tæknina mun
geta vegið upp á móti hinum ótvíræða
ávinningi sem lausn undan oki fátæktar-
innar og almenn velmegun hefur í för
með sér. Allt til þessa dags hefur
mannkynið veitt annað hvort útvöldum
menningarsvæðum eða þjóðfé-
lagshópum eins konar umboð til að lifa í
sínu nafni. En frá því fyrir tveim öldum í
Evrópu og frá miðbiki tuttugustu aldar í
Asíu, Afríku og Suður-Ameríku er sá
möguleiki nú í fyrsta skipti í sjónmáli að
allur þorri mannkyns öðlist a.m.k. lág-
markslífsgæði.
Þessi heimsmenning er auk þess af hinu
góða vegna eins konar viðhorfsbreyting-
ar mannkynsins í heild gagnvart sinni
eigin sögu. Mannkynið hefur lifað hlut-
skipti sitt sem skelfileg örlög og ef til vill
er það enn reyndin fyrir meira en helming
þess. En sú staðreynd að fjöldi fólks hef-
ur náð að öðlast vissa sjálfsvirðingu og
sjálfstæði er fullkomlega óafturkræf og í
sjálfri sér af hinu góða. Við sjáum við-
gang mikils mannfjölda á alþjóðavett-
vangi, sem áður fyrr var þögull og undir-
okaður. Segja má að aukinn fjöldi manna
viti að þeir skapa sér sína eigin sögu,
skapa söguna; og í þessum skilningi get-
um við sagt að þetta fólk sé raunverulega
orðið fullveðja.
Ég ætla ekki að hæðast að því sem ég
áður kallaði neyslumenningu og við öll
njótum að einhverju leyti. Fullvíst er að
vaxandi fjöldi manna er í dag að nálgast
þá lágmarksmenningu sem kemur hvað
skýrast fram í baráttunni gegn ólæsi,
þróun neysluhátta og lágmarksmenning-
ar. Þar til á síðustu áratugum kunni að-
eins lítið brot mannkyns að lesa, en nú
getum við hins vegar vænst þess að innan
fárra áratuga hafi mannkynið stigið langt
yfir þröskuld lágmarksmenningar - og
það er vissulega af hinu góða.
Við verðum hins vegar að játa, að þessi
sama þróun sýnir á sér annað snið. Sam-
tímis því að alþjóðahyggjan eflir
mannkynið þá veldur hún einnig eins
konar lúmskri eyðilegging, ekki einungis
hefðbundinnar menningar, sem ekki
þyrfti að vera óbætanlegt tjón, heldur
einnig þess sem ég vil í bili kalla hinn
skapandi kjama menningarhefðanna,
þess kjarna sem við túlkum lífið út frá,
þess sem ég vil leyfa mér að kalla strax
hinn siðferðilega og goðsögulega kjama
mannkynsins. Af þessu sprettur tog-
streita. Við höfum það einkar vel á til-
finningunni, að heimsmenningin verki
jafnframt sem eins konar eyðing eða
uppblástur á kostnað menningarauðsins
sem skapaði hina miklu siðmenningu
fyrri tíma. Á meðal annarra uggvænlegra
áhrifa kemur þessi ógnun fram með
útbreiðslu lágkúmmenningar, sem er fá-
ránleg ranghverfa þess sem ég hér að
framan kallaði lágmarksmenningu.
Hvarvetna út um heiminn rekst maður á
sömu lélegu kvikmyndina, sömu sjálf-
salana, sama plast- eða áldraslið, sömu
afbökun tungumálanna með áróðri
o.s.frv. Það er líkt og mannkynið nemi
staðar í undirmálsmenningu um leið og
fjöldinn nær neyslumenningarstigi.
Þannig komum við að erfiðasta vanda
þeirra þjóða, sem eru um það bil að hrista
af sér ok vanþróunarinnar. Spurningin er
hvort nauðsynlegt sé, til að komast á veg
í átt til hins nýja tíma, að kasta fyrir róða
gömlu menningarfortíðinni sem verið
hefur tilverugrundvöllur þjóðarinnar?
Vandinn birtist oft í mynd mótsagnareða
vítahrings. Vissulega náðist sigur í bar-
áttunni gegn nýlenduveldunum og fyrir
frelsinu einungis með því að leggja
áherslu á aðgreind þjóðareinkenni, því
að þessi barátta átti ekki aðeins rót sína
að rekja til efnalegs arðráns, heldur átti
hún sér dýpri rætur í þeirri ummyndun
þjóðlegra séreinkenna sem nýlendutím-
inn hafði leitt af sér. Þess vegna var í
fyrstu nauðsynlegt að endurheimta djúp-
stæð þjóðareinkenni og tengja þau aftur
fortíð sinni, í þeim tilgangi að næra þjóð-
lega endurvakningu. Af þessu sprettur
þversögnin: Annars vegar verða þjóðir
að festa rætur í jarðvegi fortíðarinnar,
endurvekja þjóðarsálina og halda á lofti
þessari endurvakningu anda og menning-
ar gegn þjóðareinkennum nýlenduherr-
anna. En til að eiga hlutdeild í nútíma-
menningu er um leið nauðsynlegt að taka
þátt í vísindalegri, tæknilegri og stjóm-
málalegri rökhyggju, sem krefst þess oft-
ar en ekki að þjóðir blátt áfram afsali sér
menningarlegri fortíð sinni. Það er stað-
reynd að sérhver þjóðmenning getur ekki
í senn staðist og dmkkið í sig holskeflu
nútímamenningar. Þversögnin er því
þessi: Hvemig á að tileinka sér nútímann
og snúa aftur til uppsprettnanna ? Hvem-
ig á að vekja upp aldna og hálfsofandi
siðmenningu og taka þátt í alheimsmenn-
ingu?
En eins og ég benti á í upphafi, þá standa
iðnvæddar þjóðir, sem fyrir löngu hafa
fundið sjálfstæði sínu stað í rótgrónum
stjómmálastofnunum, frammi fyrir
sömu þversögninni. Vitaskuld er það
alvarleg þolraun að standa frammi fyrir
öðmm menningarhefðum og á vissan
30