Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2009, Qupperneq 18

i6
Heimir Freyr Viðarsson
Frægt dæmi um tilbrigði sem mögulegt væri að túlka sem forna þágu-
fallshneigð er sýnt í (ía) (sbr. Halldór Halldórsson 1982:175). Dæmið er úr
lagasafninu Grágás úr handriti frá 13. öld. Til samanburðar er venjulega
þolfall með skorta að fornu, sbr. (íb) úr Egils sögu:2
(1) a. En allt þat er honom scort/r i \m vættin. þa sca\ sa queðia ti/ xii.
quiðarGoða þaN er sa eriþzngi meðer sottrer. (GrágA 242.14 [1250])3
b. en ecki mun þik fe skorta egill. (AM 132 fol. 84ra3i [1330-1370],
Egils saga)
A grundvelli annarra dæma, m.a. með sögninni skorta, er hægt að færa rök
fyrir því að e.t.v. sé um aðra setningagerð að ræða í (ía) en breytingu á
fallamynstrinu þf-þf á rökliðum sagnarinnar. Yngri dæmi eru til um
mynstrið þgf-nf með skorta og í Grágás eru greinileg dæmi um persónu-
lega notkun sagnarinnar skorta án persónuliðar.4 Þetta sést í (2) þar sem
skorta sýnir tölusamræmi við orð og gnnur atferli:
(2) Ef presti þycczr eigi aðr meþ fvllv rett at scírn farit. hvart sem skorta
orð eþfl avnnzzr atferli. oc andazk barnit. oc sca\ þat eigi grafa at
kirkio. [...] (GrágA 7.6 [1250])
Meginviðfangsefni þessarar greinar er að vekja athygli á dæmum hliðstæð-
um (ía) og (2) úr forníslensku, þ.e. dæmi um breytileika milli þolfalls og
þágufalls á persónuliðum sem tengjast skynjun eða upplifun. Framlag mitt
er því ekki síst í formi viðbótar við þau forníslensku dæmi sem Halldór
fann í athugun sinni. Athygli vekur að þrátt fyrir mikla leit eru dæmin fá
en jafnframt margbreytilegri en svo að þau verði öll skýrð á sama hátt. Út-
breiðsla þágufallshneigðar svo seint sem upp úr miðri 19. öld er nokkur
ráðgáta ef mið er tekið af hefðbundnum greiningum (sbr. Jóhönnu Barð-
dal 2009b). Þar af leiðandi skiptir verulegu máli að meta þau rök sem
hníga að því að dæmin sýni tilhneigingu hliðstæða þágufallshneigð eða
hvort þau verði betur skýrð á annan hátt, t.d. sem áhrif merkingarlega
skyldra sagna, sem önnur merking og/eða önnur formgerð eða jafnvel
pennaglöp.
2 Dæmi eru tekin stafrétt eftir útgáfum eða handritum. Skáletur auðkennir upplausn
styttinga í handritum en feitletri hefur verið bætt við hér og í dæmum á eftir til áherslu-
auka. Sjá kafla 4.1 og neðanmálsgrein 16.
3 Hjá Halldóri hafa orðin sa er fallið niður; leiðrétt hér í samræmi við útgáfu.
4 Orðið persónuliður er fengið frá Halldóri Halldórssyni (1982) og verður haft um
þann röklið sagnar sem er lifandi vera, óháð því hvert merkingarhlutverk og setningafræði-
legt hlutverk liðarins er.