Ritmennt - 01.01.2002, Side 77

RITMENNT
UTAN VIÐ MARKAÐSLÖGMÁLIN
innlimaði kerfið í ríki vonar og bjartsýni mín
sjálfs undir því fasta einkunnarorði sem ég gat
um fyr á þessum blöðum: hvur veit nema Eyólf-
ur hressist.
Það er rétt að elcki var farið að prenta neitt
eftir þann þekkta Sovétvin í hópi vestrænna
rithöfunda, Halldór Laxness, fyrr en árið
1953, nokkrum vikum eftir að Stalín dó. Og
það er vissulega tengt beint og óbeint þeirri
menningarpólitík sem rekin hafði verið á
dögum Stalíns og gerði samtíðarhöfundum
erlendum rnjög þröngt inngöngu í heim sov-
éskrar bólcaútgáfu. Rétt er að skoða þetta
dæmi nánar.
Norðurtískan og toitiyggni
Stalínstímans
Áður var á það minnst, að örlög bóka frá ís-
landi hafi löngum ráðist af því, hvort þær
mættu eiga von á jákvæðri forvitni um það
sem íslenskur höfundur hefði fram að færa:
þetta mátti Halldór Laxness sannprófa á eig-
in verkum. Rússland hafði áður fyrr verið
eitt þeirra landa þar sem norrænir höfundar
áttu á velvild von. Þar hafði lengi ríkt sér-
stalcur áhugi á íslenskum fornbókmennt-
um, m.a. vegna þess sem menn vildu lesa úr
þeim um upphaf hins rússneska rílcis og
nota í sögulegum skáldsögum og kveðskap
rómantískra tíma til að vegsama stórbrotið
hetjulíf og hrikalegt náttúrufar. Um alda-
mótin 1900 rennur þessi áhugi saman við
áhuga á norrænum rithöfundum þess tíma,
sem þóttu koma með ferskan andblæ inn í
hókmenntirnar, blása með dirfsku og hug-
rekki burt deyfð og drunga þreyttrar evr-
ópskrar menningar. í þessari „norðurtísku"
fékk ísland að vera tákn og ímynd stærra,
mikilfenglegra og kynngimagnaðra lífs en
aðrir þekktu, vettvangur þar sem „voldug
einstaklingshyggja" krafðist þess að rnenn
sönnuðu verðleika sína með djörfung, æðru-
leysi og slcáldskap. Þetta þýddi að bæði
sóttu ágæt rússnesk skáld (Balmont, Brjú-
sov, Gúmiljov, Gorkíj) í norrænan sagna- og
lcveðskaparheim og að mikið var þýtt úr
norrænum málum á rússnesku.5 Ut komu
sérstök safnrit í Pétursborg sem birtu ein-
göngu verk Norðurlandahöfunda: Severnyje
sborniki 1-7 (1907-11) og Fjordy 1-10
(1909-12) - og þessi bylgja hreif einnig með
sér íslenska samtímahöfunda: árið 1907
lcom út í Pétursborg lítið kver með sögum
eftir Gest Pálsson, Jónas frá Hrafnagili og
Þorgils gjallanda.6
En byltingin rússneska sleit sundur þenn-
an þráð. Siðfræði og menningarpólitík bylt-
ingarrílcisins gaf lítið fyrir þessa „norður-
tísku" sem var mjög tengd aðdáun á „sterku
lífi" og öfgafullri einstaklingshyggju. Það
var allt í einu orðið harla lítils virði hvað
menn höfðu verið að yrkja og hugsa í
nokkrum smæstu menningarsamfélögum
heirns: nú var kommúnisminn á dagskrá,
tæknibylting og áætlanabúslcapur. Og í al-
mennri menningarumræðu í landinu höfðu
menn nóg að iðja, sem þurftu að verja lclass-
íslc menningarafrek Rússa fyrir bráðlætis-
mönnum sem vildu henda allri fortíðarlist
fyrir borð á dampskipi samtímans og byrja
allt upp á nýtt.7 Þegar um hægist verður það
5 Árni Bergmann: Niðjar Óðins, hetjur og skáld.
Skírnir, haust 1995, bls. 450-61.
6 Sbornik novoj islandskoj literatury. Sankt-Peter-
búrg 1907.
7 Hér er átt við herskáar stefnuskrár og baráttu fút-
úrista, öreigaskálda og annarra hreyfinga sem létu
mjög að sér kveða á fyrstu árum eftir byltingu.
73