Andvari - 01.01.2010, Page 66

64
JÓN KARL HELGASON
ANDVARI
óvart hve sakleysislega og óhikað hinir tólf fulltrúar upprisins mannkynsins
afklæðast frammi fyrir honum,
svo það var engu líkara en þau hefðu aldrei haft annan starfa en laugast sameiginlega
í paradís, allt atferli þeirra við þetta starf var svo átakanlegt, að ég leit ringlaður
undan með mínum jarðnesku augum, og gat þó ekki komizt hjá því að sjá mynd
þeirra margfaldast í speglunum á veggnum, birtast þar eins og nokkurskonar listaverk,
nokkurskonar lifandi málverk: sólþrungin, alfrjáls litmynd, uppdregin af þesskonar
dirfsku sem gerir áhorfandann forviða. (s. 66)
Jaka gengur hins vegar illa að koma auga á sjálfan sig á myndinni: „Ég sá í
speglunum heilan hóp ókunnra manna og líkamshluta, en hvergi herra húss-
ins,“ skrifar hann en ber loks kennsl á sig í andliti gamals manns með hvítt
hár og skegg (s. 66). Því næst virðir hann sérstaklega fyrir sér hauslausan
búkinn sem reynist vera lítið augnayndi - „keilumynduð lærin, uppmjór,
sílspikaður kroppurinn og stýfðir upphandleggirnir, sem minntu á brúnaða
hanavængi“ (s. 67) - og brýtur fullkomlega í bága við sígildar hugmyndir um
útlit vængjaðra engla. „Ef þetta fólk var englar og upprisnir menn, upprisnir
jafnvel til eilífs lífs, þá - já, þá var mikið sleifarlag á þeirri upprisu" (67).
í megindráttum er uppbygging býsanskra dómsdagsmynda áþekk fresku
Michelangelos. Austræna hefðin hefur þó sín sérkenni sem rekja má til þess
að hún mótaðist af prédikunum heilags Efraíms en lýsing hans á Dómsdegi
er meðal annars innblásin af textum úr Daníelsbók og Opinberunarbók
Jóhannesar. Á býsönsku myndunum er gjarnan autt hásæti fyrir neðan Krist,
eldstraumur liggur frá fótum hans í átt að Víti og þarna má einnig sjá ýmsar
skepnur með menn eða útlimi þeirra í kjaftinum. Vísar það til þeirra orða
Efraíms að á efsta degi skili „jörðin óttaslegin sínum dauðu og hafið einnig,
þeim sem villidýrin hafa rifið í sig, þeim sem fiskarnir hafa gleypt og þeim
sem orðið hafa fuglunum að bráð“.6 Þá eru hauskúpur, afhöggvin höfuð og
stakir útlimir áberandi í Vítishluta margra býsönsku dómsdagsmyndanna
og eiga að tákna þá sem hafa syndgað með augum, eyrum eða snertingu.
Forvitnilegt er að setja höfuðlausa búkinn og búklausa höfuðið í Vikivaka í
þetta samhengi.
Býsönsku dómsdagsmyndirnar staðfesta að martraðarkennt andrúmsloftið
í málverki Hieronymusar Bosch er ekkert einsdæmi, en rétt er að geta þess
að verk hans er í raun þrískipt: miðhluti og tveir vængir. Vinstri vængurinn
er helgaður endasleppri dvöl Adams og Evu í Eden og sá hægri kvölum
hinna fordæmdu í Víti. Uppbygging efri hluta miðmyndarinnar er sígild að
því Ieyti að þar má sjá Krist fyrir miðju ásamt postulunum tólf, Maríu mey
og englunum með lúðrana. Neðri hluti myndarinnar er hins vegar helgaður
því ástandi sem ríkir á jörðu í aðdraganda dómsdags, samkvæmt Opinberun
Jóhannesar. Þar er talað um sjö engla sem með básúnublæstri kalla marg-