Fréttablaðið - 05.04.2012, Blaðsíða 16

5. apríl 2012 FIMMTUDAGUR
Sú hugmynd, sem ég nýlega varpaði fram, að útgerðar-
fyrirtæki sem gerðust brotleg við
skatta- og gjaldeyrislög skyldu
svipt kvóta- eða veiðileyfisrétti
hefur fengið nokkuð blendnar
viðtökur.
Blendnar viðtökur
Annars vegar hefur hugmynd-
inni verið mjög vel tekið á þeirri
forsendu að siðferðilega sé hún
rétt og hafi auk þess ótvírætt
forvarnargildi, komi í veg fyrir
alvarleg lögbrot sem skaði sam-
félagið.
Hins vegar hefur hugmyndin
verið gagnrýnd harkalega af tals-
mönnum sjávarútvegsfyrirtækja
og aðilum sem telja að verið sé
að refsa á röngum forsendum.
Þannig hefur Björn Valur Gísla-
son alþingismaður bent á að í því
frumvarpi, sem fram er komið
um fiskveiðistjórnun, séu ákvæði
þess efnis að útgerðir geti misst
veiðileyfi brjóti þau gegn fisk-
veiðistjórnunarlögunum. Þetta
segir hann á vefsíðunni Smug-
unni og bætir við að „langsótt“
sé „að svipta aðila veiðileyfum
vegna brota á öðrum lögum en
þeim sem varða stjórn fiskveiða
eins og talað hefur verið um. Það
væri líkt því að svipta atvinnu-
bílstjóra ökuleyfi vegna brota á
lögum um gjaldeyrismál eða bak-
ara leyfum sínum vegna brota á
umferðarlögum.“
Afraksturinn fari til samfélagsins
Þetta eru vissulega rök sem ber
að íhuga. En að sama skapi vil ég
biðja Björn Val Gíslason og aðra
að íhuga mín rök sem byggjast
á þeirri sýn að aðgangur að nýt-
ingu auðlinda snúist um annað
og meira en það eitt hvernig með
auðlindina er farið í þröngum
atvinnuskilningi heldur hvernig
á er haldið fyrir samfélagið sem
á allt sitt undir. Sá sem fær gjald-
eyrisskapandi auðlind til ráðstöf-
unar er jafnframt ábyrgur fyrir
því að skila afrakstrinum til sam-
félagsins samkvæmt þeim reglum
sem samfélagið setur. Þar koma
skattalög og gjaldeyrislög óvé-
fengjanlega til sögunnar.
Hin þjóðhagslega tenging
Þegar sjávarauðlindin og hvern-
ig um hana hefur verið haldið er
sett í þjóðhagslegt samhengi á
undanförnum tveimur áratugum
er að ýmsu að hyggja. Búferla-
flutningar koma þar við sögu,
jafnvel gengi einstakra lands-
hluta sem háðir voru því hvern-
ig kvótinn fluttist til í landinu,
stundum samkvæmt þröngum
geðþóttaákvörðunum kvóta-
hafa en ekki því sem best hefði
gagnast viðkomandi samfélögum.
Þá má leiða sterk rök að því að
upphaf góðærisfársins sem leiddi
til hrunsins hafi verið innleiðing
á núverandi kvótakerfi í upphafi
tíunda áratugar síðustu aldar,
þegar sumir kvótahafanna tóku
ómældar upphæðir út úr sjávar-
útveginum til að braska með um
víðan völl. Fróðlegt væri að fá
vandaða kortlagningu á þessum
þætti af hálfu hagfræðinga og
sagnfræðinga. Það bíður eflaust
síns tíma en margoft hefur komið
fram að um himinháar upphæðir
var að ræða. Að sjálfsögðu kom
margt annað til sögunnar í kjöl-
farið sem skýrir efnahagsbálið
en í kvótanum og möguleika á
að framselja hann var ákveðin
kveikja.

Kýrskýr mynd
En aftur að samtímanum og
viðfangsefni þessara skrifa. Á
að svipta fyrirtæki veiðileyfi sem
brýtur, ekki aðeins gegn fisk-
veiðilögum, heldur einnig þau
sem brjóta gegn skatta- og gjald-
eyrislögum? Svar mitt er játandi,
með þeim sjálfsagða fyrirvara
að um sé að ræða ásetningsbrot.
Byggi ég afstöðu mína á því sem
áður er vikið að og varðar þjóðar-
hagsmuni þegar auðlindirnar eru
annars vegar.
Í þrengingum okkar ætti málið
að fá á sig óvenju skýra mynd. Nú
um stundir erum við sem samfé-
lag að borga tugi milljarða til að
halda úti gjaldeyrisforða – sem
vissulega má deila um hve hár
eigi að vera. En hár er hann og
kostnaður mikill fyrir þjóðarbú-
ið. Ríður því á sem aldrei fyrr að
allur ávinningur þjóðarinnar af
gjaldeyrisskapandi útflutningi,
og þá ekki síst úr sjávarútveg-
inum, skili sér í sameiginlegar
hirslur okkar. Skatta- og gjald-
eyrissvindl kemur í veg fyrir
þetta enda ásetningur þeirra
sem svindla að hagnast sjálfir á
kostnað þjóðarbúsins.
Heiðarleiki í þessum efnum er
því óaðskiljanlegur hluti af þeim
leyfum sem þjóðin fær einstak-
lingum og fyrirtækjum í hendur
til að nýta auðlindir sínar.
Árétting á að kvóti er ekki eign
Ef fyrirtæki verða uppvís að því
að hlunnfara samfélag sitt þá
hlýtur samfélagið að finna heið-
arlegri aðila til að fara með fjör-
egg sín! Í mínum huga er þetta
augljóst.
En hvers vegna þessi hörðu
viðbrögð? Heiðarlegur útgerðar-
maður til margra ára sagði við
mig að ástæðan væri sú að allir
þeir sem gerðust sekir um skatta-
misferli og brot á gjaldeyris-
lögum, hækkuðu fisk í hafi til
að hlunnfara sjómenn og samfé-
lag eða færu á annan hátt fram
hjá lögum gerðu sér grein fyrir
þeirri ógn sem að þeim stafaði
af öllum hugmyndum sem byggð-
ust á þeirri staðreynd að kvóti er
ekki eign; að hægt er að svipta
menn honum gangi þeir á rétt
hins eiginlega eiganda, íslensku
þjóðarinnar.
Auðlindir og almannahagur
Úr öllum landshlutum berast kröfur til hins opinbera um
uppbyggingu atvinnulífsins og
aukna hagsæld íbúanna. Hávær-
astir í þeim hópi eru þeir sem
krefjast þess að stóriðjufyrir-
tækjum á borð við álbræðslur
verði gert kleift að opna hér verk-
smiðjur með ýmiss konar íviln-
unum.
Á sama tíma berast fréttir
alls staðar að úr heiminum um
hnignun jarðargæða vegna
gegndarlauss ágangs mannanna.
Vandamálin sem blasa við eru
hráefnaþurrð, mengun vatns,
sjávar og andrúmslofts (með til-
heyrandi fylgikvillum), eyðing
gróins lands, skóga og ósónlags-
ins. Ekki þarf að fjölyrða um
afleiðingarnar ef fer sem horf-
ir en augljóst að þessi vandamál
varða ekki bara mannskepnuna
heldur allt lífríki jarðarinnar
með viðvarandi skorti á lífsnauð-
synjum í náinni framtíð.
Íslendingar eru í nokkuð sér-
stakri stöðu meðal þjóða; þeir
eiga nóg land og nóg af hreinu
vatni – enn sem komið er. Í stað
þess að hlúa að þessum verðmæt-
um með komandi kynslóðir í huga
virðast Íslendingar enn mjög
heillaðir af töfrum efnahags-
undranna – hvað sem þau kosta.
Hagvöxtur sem byggist á meng-
andi stóriðju og auðlindafrekju
verður aldrei annað en ígildi yfir-
dráttarláns sem náttúran og kom-
andi kynslóðir þurfa að borga.
Hugtakið auðlind felur ekki í
sér óendanlega uppsprettu eins
og stundum er gefið til kynna.
Réttara væri að kalla auðlindir
forðabúr. Við eigum takmark-
aðan forða sem þrýtur að lokum
eins og gjaldeyrisforði þjóðar-
innar gerði í hruninu 2008. Forði
sem átti að duga þjóðinni í mestu
hugsanlegu vandræðum.
Þótt drykkjarvatn sé á Íslandi
almennt talið óþrjótandi er
það ekki svo. Vatn er dýrmæt-
asta auðlind jarðar og hagvöxt-
ur framtíðarinnar. Með aukinni
mengun og hækkandi hitastigi
jarðar (vegna gróðurhúsa áhrifa)
fara gæði vatns í heiminum
dvínandi. Við megum ekki selja
frá okkur vatnsréttindin til að
græða tímabundið og standa svo
frammi fyrir því að hreint vatn
verði eingöngu aðgengilegt fyrir
þá sem geta borgað fyrir það.
Þetta er því miður staðreynd
sumstaðar í heiminum þar sem
fyrirtæki eða einstaklingar hafa
keypt land með greiðan aðgang
að vatni. Fljótlega eftir kaupin
hækkar vatnsverð til neytenda
svo að stórir hópar fólks hafa
vart efni á að kaupa sér hreint
vatn. Nú hugsa líklega margir að
þetta geti aldrei gerst hér á landi
en við höfum nú þegar selt frá
okkur auðlindir sem ættu aldrei
að vera í einkaeigu. Vatnið verð-
ur að vera aðgengilegt fyrir alla
– rétt eins og andrúmsloftið.
Sama má segja um gildismat
á landi. Íslendingar virðast upp
til hópa ekki bera skynbragð á
verðmæti ósnortinnar náttúru. Í
umræðunni um Kárahnjúkavirkj-
un á sínum tíma vildu virkjana-
sinnar meina að landið sem sökkt
yrði væri lítils virði m.a. vegna
þess að þar væri lítill gróður og
næstum enginn hefði séð landið.
Með sömu rökum mætti segja að
tunglið skipti litlu máli fyrir lífið á
jörðinni. Það sem hins vegar hefur
orðið mörgum ljóst undanfarin ár
er hve mikils virði óspillt náttúra
er og verður aðeins dýrmætari
með tímanum, líkt og vatnið.
Íslendingar verða að opna augun
fyrir því að sala á landi, hvort sem
er til virkjana eða til einkaaðila
með aðra uppbyggingu í huga,
verður að skoða í heildarsam-
hengi. Ósnortin náttúrusvæði eru
sjaldgæf í hnattrænu samhengi og
þessi svæði eiga mjög undir högg
að sækja þegar krafan um skyndi-
lausnir fer að stjórna umræðunni.
Þar koma alþjóðleg stórfyrirtæki
inn í myndina. Fjárfestingarstefna
þeirra fellur nefnilega afar vel að
skammsýnum hagvaxtarhugmynd-
um Íslendinga, þjóðar sem lætur
sig afdrif komandi kynslóða, hvað
þá annarra jarðarbúa, engu varða.
En við megum ekki láta blekkj-
ast af þeim sem bjóða okkur pip-
arkökuhús skreytt með sælgæti
þegar verið er að lokka okkur inn
í ofninn!
Ef menn staldra aðeins við,
hugleiða þessi mál og reyna jafn-
vel að skilja þau þótt ekki væri
nema í grundvallaratriðum, er
ólíklegt að niðurstaðan verði að
„öfgafullir umhverfissinnar“
séu þeir sem beri ábyrgð á stöðu
efnahagsreikninga nú um stund-
ir og komi í veg fyrir atvinnu-
uppbyggingu í landinu. Áhrifa-
menn sem þannig tjá sig eru á
sama tíma að lýsa yfir fávisku
sinni. Og í þeim efnum verður
óspillt náttúra að njóta vafans.
Umhverfismál verða að hafa for-
gang – áður en það verður um
seinan.
Að hugsa lengra en nefið nær
Sjávarútvegsmál
Ögmundur
Jónasson
innanríkisráðherra
Umhverfismál
Ásgerður
Bergsdóttir
kennari
Katrín Hauksdóttir
alþjóðastjórnmála-
fræðingur