Læknablaðið - 15.02.1993, Blaðsíða 7

LÆKNABLAÐIÐ 1993; 79: 49-54
49
Örn Bjarnason
SIÐFRÆÐI OG LÆKNAVÍSINDI
Hátíðarerindi flutt í Odda 6. desember 1992
HVAÐ ER LÍFSIÐFRÆÐI OG HVAÐ ERU
VÍSINDI?
Nefnd eru tvö lykilhugtök, siðfræði og vísindi.
Sú siðfræði, sem hér er átt við, nefnist
lífsiðfræði og er heitið sótt í enska heitið
bioethics, en þetta nýyrði mun fyrst hafa
sézt á prenti árið 1971 (1). Lífsiðfræði hefir
verið skilgreind sem sú fræðigrein, er fjallar
um kerfisbundna könnun mannlegs hátternis
innan lífvísinda og heilbrigðisþjónustu, í ljósi
siðrænna gilda og meginreglna (1). Þetta
má einfaldlega orða þannig, að lífsiðfræði
fjalli um beitingu siðfræði á lífvísindi og
læknisfræði.
Vísindi fela annars vegar í sér fræðin sjálf,
þekkinguna sem aflað hefir verið og hins
vegar »athuganir, rannsóknir, gerðar á
kerfisbundinn, óhlutdrægan, raunsæjan hátt
til að afla sannrar þekkingar« - eins og Arni
Böðvarsson hefir orðað það (2).
Nú mætti spyrja: í hverju felast svo vísindin?
Einfaldasta svarið væri að sjálfsögðu: I
því sem vísindamenn hafast að við öflun
þekkingar og svarið er ekki eins afleitt og ætla
mætti við fyrstu sýn, svo sem fljótlega mun
koma í Ijós. En við þurfum frekari auðkenni,
til þess að ná valdi á viðfangsefninu.
GILDI MERTONS
Fyrir rétturn fimmtíu árum lýsti Robert Merton
(3) þeim gildum, sem hann taldi auðkenna
siðferðisviðhorf í vísindum:
* Algilding mælir svo fyrir, að allt framlag
til vísinda verði að dæma með hliðsjón
af því, að hve miklu leyti það eykur við
vísindaþekkinguna.
* Skipuleg tortryggni leggur ríkt á það
við vísindamenn, að fresta lokamati á
uppgötvunum, þar til nægjanleg gögn eru fyrir
hendi, til þess að dæmt verði um gildi þeirra.
Þá er þess og krafizt, að einstakir vísindamenn
séu persónulega ábyrgir fyrir því, sem þeir
fullyrða að þeir hafi uppgötvað.
* Hlutlægni felur í sér bann við síngirni,
það er bann við því að hagnast á árangri
vísindavinnu og skuldbindingu fyrir
vísindamanninn að stuðla að vexti og viðgangi
vísindaþekkingar.
* Sameignarhugmynd vísar til félagsskyldu
um opið boðskiptakerfi. Vísindamenn öðlast
nefnilega ekki einkarétt á uppgötvunum
sínum.
KENNING KUHNS
A vísindamönnum hvílir þannig sú skylda
að greina trúverðuglega frá niðurstöðum.
Það reynist auðveldara fyrir þær sakir, að í
vísindaheiminum eiga menn ekki í neinum
vandræðum með tungumálið. Þetta hefir einnig
verið orðað þannig, að læknar þurfa ekkert að
skammast sín fyrir það, að hafa ekki velt fyrir
sér undirstöðuhugmyndum læknavísindanna
(4) og samkvæmt því sem Thomas S Kuhn
heldur fram, er hægt að segja það sama um
alla, sem fást við önnur vísindi (5).
Kuhn hefir sett fram mikilvægt hugtak,
sem hann nefnir vísindaviðmið. Torvelt er
að skilgreina þetta hugtak nákvæmlega,
enda er það safnheiti. Það nær yfir allt það,
sem vísindamenn í tiltekinni grein taka
sem sjálfsögðum hlut. Viðmiðið felur í sér
forsendur og innihald vísindalegrar þekkingar
og myndar rammann, sem vísindamenn draga
ályktanir innan, þegar þeir fást við að leysa
vísindalegan vanda.
Það auðveldar okkur að skilja mikilvægi þessa
hugtaks, ef því er bætt við, að vísindaviðmiðið
felur í sér öll grunnhugtök og grunnkenningar
vísinda (svo sem heilbrigði og sjúkdómur,
og þar undir vélfræðilega sjúkdómsímyndin),
mörk lögmæts rannsóknasviðs, viðurkenndar
rannsóknaaðferðir og þau gildi, sem
vísindamenn aðhyllast.