Læknablaðið - 15.02.1993, Blaðsíða 9

LÆKNABLAÐIÐ
51
Enda þótt hægt sé að líta svo á, að
grunnreglurnar í »Helsinki 11« hafi alhliða
gildi, hlýtur óhjákvæmilega að vera
mismunandi háttur hafður á við beitingu
þeirra við mismunandi aðstæður. Þannig
samþykkti Ráðherranefnd Evrópuráðsins
í febrúar 1990 Ráðleggingar varðandi
lœknisfrœðilegar rannsóknir á mönnum (11),
sem ætlast er til að haft sé mið af, þegar
unnið er að undirbúningi nýrrar löggjafar í
aðildarríkjunum.
VIRÐINGIN FYRIR MANNVERUNNI OG
VELGERÐ VIÐ HANA
Ekki er ástæða til þess að rekja efni þessara
yfirlýsinga. Þær eru mjög samhljóða og með
innbyrðis tilvísunum. Þær hafa verið birtar í
ritinu Siðfrœði og siðamál lœkna, sem Iðunn
gaf út á síðasta ári. Hins vegar mun ég geta
um fjórar siðfræðilegar meginreglur, sem
eru í alþjóðlegum leiðbeiningum CIOMS um
faraldsfræðilegar rannsóknir frá 1991 (12).
* Þar er fyrst talin meginregla um virðingu
fyrir mannverunni - persónunni eins og
það er orðað. Undir hana heyra tvær aðrar
þýðingarmiklar meginreglur.
a) Sú fyrri er um sjálfsforræði: Þeim sem
eru færir um að ráða eigin málum, skal gert
kleift að halda fullri reisn og þar með, að
viðkvæmum persónulegum upplýsingum
skuli haldið leyndum. Þátttakendur í tilraun
skulu fá skýrar og skilmerkilegar upplýsingar
og samþykki þeirra skal byggt á vitneskju.
Samþykkið skal vera frjálst, skýlaust og
ótvírætt. Þeir skulu einnig geta hætt þátttöku í
tilrauninni hvenær sem er.
b) Sú seinni felur í sér, að þeir sem hafa
takmarkað eða minnkað sjálfsforræði skulu
sérstaklega vemdaðir gegn meinum og
misnotkun. Þetta á við um börn, þroskahefta,
fólk með geðkvilla og auk þess hópa, svo
sem læknanema, hjúkrunarnema, og ýmsa
aðra starfsmenn í heilbrigðisþjónustu og í
lyfjaiðnaði, sem stöðu sinnar vegna eiga erfitt
með að neita þátttöku.
* Meginreglan um velgerð: Þeir sem taka þátt
í læknisfræðilegum tilraunum búa við óvenju
hagstæðar kringumstæður, að því leyti að
þeir eru undir nákvæmu og samfelldu eftirliti
hæfra rannsóknarmanna, sem eru vakandi
yfir fyrstu teiknum óæskilegra verkana. Auk
þess ber, að stuðla að sem mestum ábata fyrir
hvern þann, sem þátt tekur.
... OG SVO ÓSKAÐSEMI OG RÉTTLÆTI
GAGNVART MANNVERUNNI
* Þriðja meginreglan er um óskaðsemi. Hún
er náskyld þeirri sem næst fór á undan og
þessar tvær meginreglur vegast á. Þannig er
undanfari allra tilrauna á mönnum ítarlegur
samanburður á fyrirsjánlegri áhættu sem
þátttakanda er búin og þeim ábata sem
ætla má að falli viðkomandi eða öðrum í
skaut. I Helsinki II segir síðan: »Umhyggja
fyrir hagsmunum viðkomandi manns verður
ávallt að ríkja yfir þörfum vísindanna og
samfélagsins« (9).
* Síðust er talin meginreglan um réttlæti.
Afar sjaldgæft er að þátttakendur skaðist
vegna þátttöku í rannsókn. Komi slíkt hins
vegar fyrir, á viðkomandi skýlausan rétt
á aðstoð, sem myndi bæta tímabundna og
varanlega örorku af hvaða tagi sem er. Beri
dauða að höndum, skal greiða viðeigandi
fébætur. Varðandi þá sem öðrum eru háðir,
ber við gerð rannsóknaráætlunar að stefna
að því, að sú þekking sem aflast, komi þeim
þjóðfélagshópum til góða, sem þátttakendur
eru fulltrúar fyrir og þar að auki ber að dreifa
byrðunum, þannig að þeim sem verr standa, sé
ekki mismunað hinum til hagsbóta (14).
NÝRRI ÞEKKINGU FYLGJA NÝ
VANDAMÁL
Nú ber að hafa í huga, að fram að þessu hefir
aðeins verið þörf á alþjóðlegum samþykktum
um vernd persónunnar, mannverunnar sem
nýtur réttinda og á þar með aðild að siðrænu
samfélagi. Má se^ja, að allvel sé fyrir hlutum
séð á því sviði. Á síðustu árum hafa hins
vegar framfarir í lífvísindum og læknisfræði
opnað nýja möguleika í vísindarannsóknum,
svo og í greiningu og meðferð sjúkdóma og
með glasafrjóvgunartækninni hefir maðurinn
fundið leið til íhlutunar í og stjórnunar
mannlegs lífs á frumstigum þess. Nægir
í þessu sambandi að nefna erfðatækni,
sem felst í því að raðtengja með tilgerðum
ráðum genefni frá lifandi verum (13) og svo
forburðarerfðaskimun, sem beitt er til að bera
kennsl á einstaklinga, sem gætu átt á hættu að
flytja erfðagalla til afkomenda sinna (14).
Nú hefir verið staðhæft, að réttur til lífs og
réttur til mannlegrar reisnar, þeirra sem njóta