Læknablaðið - 15.02.1993, Blaðsíða 23

LÆKNABLAÐIÐ 1993; 79: 65-9
65
Guðmundur Þorgeirsson
LÆKNAFÉLAG ÍSLANDS 75 ÁRA:
HVERS VEGNA GRUNNRANNSÓKNIR í
LÆKNISFRÆÐI Á ÍSLANDI?
Hátíðarerindi flutt í Odda 6. desember 1992*
Á merkum tímamótum í sögu Læknafélags
Islands er okkur skylt að minnast þess
að íslenskir læknar búa við arfleifð frá
brautryðjendunr stéttarinnar, sem brýnir til
dáða á sviði rannsókna og fræða og gerir
kvartanir á okkar öld um aðstöðuleysi og
kröggur að hálfgerðu voli og víli. Bjarni
Pálsson var orðinn kunnur náttúrufræðingur
áður en hann lauk læknisnámi og var enn
læknanemi þegar hann lagði sinn skerf til
Ferðabókar sinnar og Eggerts Olafssonar,
sem um langt skeið var höfuðrit um ísland
og Islendinga, náttúru landsins og hagi
landsmanna. Sveinn Pálsson þjónaði Árnes-,
Rangárvalla- og Vestur-Skaftafellssýslum, og
var á stundunr sóttur til sjúkra í Reykjavík,
þótt hann sæti í Vík. I Ferðabók hans segir:
»FIann varð að róa sér vertíðarhlut á Grund
undir Eyjafjöllum hvern vetur, þótt oft yrði
stopull vegna sjúklinga aðkalls.« Sveinn varð
fyrstur til þess í heiminum að lýsa heymæði,
eða heysótt eins og hann nefndi hana með öllu
nákvæmara orði. Hann stundaði rannsóknir í
grasafræði, dýrafræði og veðurfræði íslands
og þótt ekki sé ég um það dómbær skilst mér
að hann hafi verið einn fremstur jarðfræðingur
sinnar samtíðar í Evrópu. í frístundum var
hann afkastamikill ævisöguritari eins og
fram kemur í erfiljóði Bjama Thorarensen:
Bautastein Bjarna þú reistir / og bautastein
Jóni.
GRUNNRANNSÓKNIR -
NYTJARANNSÓKNIR
I menntun, lífi og starfi þessara tveggja
íslensku lækna sem áttu sinn starfsdag þegar
efnahagslegt gengi og lífskjör þjóðarinnar
voru hvað lökust var læknisfræðin einn þáttur
'Aö hluta byggt á erindi, sem höfundur flutti á ráðstefnu
Vísíndafélags Islendinga 1987, og birtist í ráðstefnuriti
félagsins, Grunnrannsóknir á íslandi (1988).
í ástundun náttúrufræða í víðtækum skilningi.
Vangaveltur um það, hvort þeir væru að
stunda grunnrannsóknir eða nytjarannsóknir
virðast hvorki hafa truflað nætursvefn þeirra
né drjúg dagsverk. Þótt læknar nú á dögum
leiti sér ekki rannsóknarefna eins víða í heimi
náttúrurvísinda og þeir gerðu, virðist óvíða
jafn erfitt og ef til vill fánýtt að draga glögg
skil milli grunnrannsókna og nytjarannsókna
og í læknisfræði. Viðfangsefni greinarinnar eru
sjúkdómar og sjúkir einstaklingar. Hún beitir
öllum tiltækum ráðum til að greina, lækna eða
hamla sjúkdómum, sem skilgreina má sem
truflaða framu-, vefja- eða líffærastarfsemi. í
þessu skyni gengur hún í smiðju fjölmargra
fræðigreina, alls konar lífvísinda og telst oft
til þeirra, en einnig til annarra raunvísinda,
tæknivísinda, sálarfræði og félagsvísinda.
Leiðarstef í þessari fjölbreytni er hagnýting
í þágu heilbrigði eða líknar sjúkum. Hvernig
ber þá að marka grunnrannsóknum stað innan
læknisfræði? Geta einhver fræðistörf innan
svo hagnýtra fræða talist til grunnrannsókna?
Ef svo er, hvernig ber að skilgreina fyrirbærið
þannig að umræða uin það fái einhverja
merkingu?
Ef til vill verður sérstöku eðli grunnrannsókna
best lýst með tilvitnun í kunnan andstæðing
slíkra rannsókna. Charles E. Wilson var
stjórnarformaður General Motors og
varnarmálaráðherra í stjórn Eisenhowers
frá 1953 til 1957. Eftir honum eru höfð
þessi orð: »Sama er mér hvað gerir grasið
grænt.« Andstætt þessu sjónarmiði leita
grunnrannsóknir skilnings á veruleikanum
skilningsins vegna. Þótt reynslan sýni að
slíkur skilningur verði fyrr en varir hagnýtur,
þá er hagnýtingin ekki á dagskrá þegar
grunnvísindamenn spyrja sinna spurninga.
Grunnrannsóknir í læknisfræði leita skilnings
á sjúkdómum sem líffræðilegum fyrirbærum