Læknablaðið - 15.02.1993, Blaðsíða 8

50
LÆKNABLAÐIÐ
Sérstakt áhugasvið Kuhns er saga vísindanna
og kenning hans er sú, að vísindin þróist ekki
hægt og hægt, heldur í stökkum. Um langan
tíma eru viðmið vísindagreinar óbreytt og
vísindamenn eru önnum kafnir við lausn
vandamála innan gildandi hugtakakerfis, innan
viðtekinna vísinda, eins og Kuhn orðar það.
Slík tímabil standa ekki um aldur og ævi. Fyrr
eða síðar hrynur viðmiðið og vísindakreppa
hefst. Henni lýkur, þegar fleiri og fleiri
vísindamenn sameinast um nýtt vísindaviðmið
og í hönd fer nýtt skeið viðtekinna vísinda.
AÐ VITA HVAÐ VIÐ VITUM OG VITUM
EKKI
En til eru þeir sem ekki taka undir það, að
þörf sé á öllum þessum vísindum. Því heyrist
fleygt, að það myndi bæta læknismeðferð, ef
við hættum að uppgötva og einbeittum okkur
að því að koma því í not, sem við þegar vitum
(6).
Þetta tvennt, öflun nýirar þekkingar og hagnýt
notkun hennar, útilokar að sjálfsögðu ekki
hvort annað. Öfgarnar minna okkur hins vegar
á, að megintilgangur þess að birta læknum
ný vísindi, er að hafa áhrif á lækningavenjur,
í því skyni að bæta þjónustuna. Þetta leiðir
hugann einnig að því, hvort við getum greint
að, hvað við vitum og vitum ekki (7).
Fyrir tuttugu árum lagði læknirinn og
faraldsfræðingurinn Archibald Cochrane á
það áherzlu, að stýrðar meðferðarprófanir
verði leiðbeinandi fyrir ákvarðanir um
heilbrigðisþjónustu (8). Hann sagði enn
fremur, að það megi svo sannarlega finna
starfsstétt okkar til vansa, að við höfum ekki
komið upp gagnrýnu yfirliti yfir allar stýrðar
meðferðarprófanir sem máli skipta. Þetta yfirlit
þurfi að vera eftir sérgreinum og undirgreinum
og endurskoðað reglulega (8).
Nú hafa menn það fyrir satt, að þekkingin
tvöfaldist á fimm til tíu ára fresti. Þessi
vitneskja er væntanlega hluti undirskilinnar
þekkingar, því ég hefi hvergi séð þeim
aðferðum lýst, sem gera mönnum kleift að
mæla þekkinguna. Það skiptir hins vegar öllu
máli, hvort þekking hefir leitt til framfara í
iðkun hagnýtrar læknisfræði.
MARKMIÐ NÚTÍMAVÍSINDA
Allar framfarir í læknisfræði eru háðar
skilningi á viðeigandi lífeðlisfræðilegum
og meinafræðilegum ferlum og hvfla á
læknisfræðirannsóknum, sem endanlega hljóta
að einhverju leyti að fela í sér tilraunir á
mönnum (9). Það er í þessa veru, sem heitið
»rannsóknir á mönnum« er notað (10).
Hagnýtt markmið nútímavísinda er leit að
þekkingu, sem nota má til þess að ráða yfir og
stjórna náttúrunni og í því felast ráð til þess
að sigrast á sjúkdómum.
I læknisfræðirannsóknum verður því að
gera glöggan greinarmun, annars vegar
á klínískum rannsóknum, sem í eðli sínu
miða að greiningu á kvilla hins sjúka,
meðferð og lækningu hans og hins vegar
á fræðirannsóknum, sem gerðar eru í
vísindaskyni eingöngu og hafa ekki beint gildi
fyrir sjúkdómsgreiningu eða meðferð þess,
sem undir rannsóknina gengst (9).
Hagnýtt markmið læknisfræðirannsókna á
mönnum á þannig að vera, bættar greiningar-,
lækninga- og forvarnaaðferðir og aukinn
skilningur á orsökum sjúkdóma, uppruna
þeirra og þróunarferli (9).
ALÞJÓÐLEGAR YFIRLÝSINGAR
Til þess að auðvelda mönnum að feta þröngan
stíg siðfræði vísinda, hafa verið gefnar út
ýmsar alþjóðlegar yfirlýsingar og samþykktir.
Fyrstar voru Núrnbergsiðareglumar frá árinu
1947, sem urðu til samhliða réttarhöldum yfir
læknum, sem ákærðir voru fyrir að hafa gert
grimmdarlegar tilraunir á föngum og herteknu
fólki rneðan á síðari heimsstyrjöldinni
stóð. Þær leggja sérstaka áherslu á það, að
samþykki einstaklingsins sé gefið af frjálsum
vilja og því er slegið föstu að það sé algerlega
nauðsynlegt (10).
Arið 1964 samþykkti þing Alþjóðafélags
lækna í Helsinki fyrstu alþjóðlegu
yfirlýsinguna um tilraunir á mönnum. Við
nýja gerð árið 1975 (Helsinki II) var vflckað
það svið, sem hún tekur til, þannig að nú
nær hún yfir allar læknisfræðirannsóknir
á mönnum (9). Meðal mikilvægra nýrra
ákvæða var hugmynd að vísindasiðanefndum.
Þetta er undirstöðuskjal og hefir öðlast
almenna viðurkenningu. Þannig hefir textinn
verið settur sem fylgiskjal við Drög að
alþjóðlegim ráðleggingum sem Alþjóða
heilbrigðismálastofnunin (WHO) og Ráðið
fyrir Alþjóðleg samtök um læknavísindi
(CIOMS) gáfu út árið 1982 (10).