Læknablaðið - 15.08.1994, Blaðsíða 55

LÆKNABLAÐIÐ 1994; 80
257
íðorðasafn lækna 56
í síðasta pistli var fjallað um
heitin skor og kóða. Stungið var
upp á að skor yrði notað um þær
niðurstöður sérstakrar talning-
ar eða stigagjafar, sem táknaðar
eru með enska heitinu score, og
að heitið kóði skyldi notað um
tákn og táknakerfi (code) til
skráningar sjúkdómsgreininga.
Skor
Tekið var dæmi um nýyrðið
áverkaskor sem notað skyldi
um niðurstöður mats á áverkum
slasaðra manna (injuries severi-
ty score). Heitið score kemur
einnig fyrir í fæðingarfræði og
nýburalækningum. Vissir þættir
í líkamsstarfsemi nýbura á
fyrstu mínútum lífs þeirra,
hjartsláttur, öndun, vöðva-
spenna, svörun við áreiti og
húðlitur, eru metnir til stiga-
gjafar eftir aðferð sem kennd er
við svæfingalækninn Virginíu
Apgar (1909-1974). Töluleg nið-
urstaða úr slíkri stigagjöf er
nefnd Apgar-score. Gildi eru á
bilinu 0-10 og gefa hærri tölurn-
ar til kynna meiri lífsþrótt. Á
íslensku má tala um Apgar-
skor, nýburaskor eða lífsþrótt-
arskor. Styttri heiti væru þó vel
þegin. í tölfræði koma fyrir
heitin raw score, sem nefna má
hráskor, og standard score, sem
nefna má staðalskor. Rétt er að
ítreka að tillaga undirritaðs ger-
ir ráð fyrir að skor sé hér haft í
hvorugkyni, það skorið.
Kóði
Af erlendum heitum, sem not-
uð eru um sjúkdómakóða, má
nefna disease code, morbidity
code, morphology code og mor-
tality code, sem í beinni þýð-
ingu verða sjúkdóms- eða sjúk-
dómakóði, sjúkleikakóði,
formgerðar- eða meingerðar-
kóði og loks dánar- eða dánar-
meinakóði. í erfðafræði ertalað
um genetic code og er þá verið
að tákna þær upplýsingar sem
kjarnsýra frumunnar ber, ýmist
það táknkerfi þriggja núkleo-
tíða, sem ræður amínósýrusam-
setningu prótína, eða erfðaupp-
lýsingarnar í heild. í íðorða-
safni lækna er genetic code
þýddur með heitinu erfðalykill
og skal síst amast við því. Erfða-
kóði eða genakóði virðast í
fljótu bragði hafa fátt til síns
ágætis.
Gráða
Nafnorðið grade og sögnina
to grade er ekki að finna í íð-
orðasafni lækna. Engu að síður
eru þetta mikilvæg hugtök í
krabbameinsfræðum. Við
vefjarannsókn á krabbameinum
er það oft regla að meta æxlis-
frumurnar með tilliti til útlits
þeirra og líkingar við eðlilegar
frumur af sama vefjauppruna.
Slík aðgerð nefnist á ensku
grading og er hverju æxli þá
skipað á eitt af þremur til fjór-
um stigum mismunandi útlits,
þ.e. grade I, II, III eða IV. Það
virðist liggja beint við að nefna
þetta gráður eitt til fjögur og
aðgerðina gráðun. Enska heitið
grade er talið komið úr latínu
þar sem gradus merkir þrep eða
skref. Nafnorðið grade er með-
al annars notað um tilgreind stig
í ferli breytinga og stig eða
stöðu á ákveðnum mælikvarða.
Þannig ber einnig að skilja notk-
un heitisins við mat á útliti
krabbameinsfrumna. Gráðurn-
ar fjórar tákna mismunandi stig
útlitsbreytinga hjá illkynja æxl-
isfrumum, þannig að á hæstu
gráðu eru krabbmein með mjög
afbrigðilegum og óþroskuðum
frumum, sem að öðru jöfnu
hafa hvað verstar horfur.
Krabbameinsmeðferð tekur oft
mið af slíkri gráðun.
Stigun
I krabbameinsfræðum koma
einnig fyrir hugtökin stage og
staging. Iðorðasafn lækna þýðir
nafnorðið stage með íslensku
orðunum þrep og stig. í öðrum
orðabókum má finna enn fleiri
þýðingar; svið, leiksvið, pall,
vinnupall, viðkomustað o.fl.
Það virðist hins vegar komin á
það nokkur hefð að tala um stig
og stigun krabbameina. Stig
krabbameinsvaxtar miðast við
útbreiðslu meinsins frá upp-
runastað sínum, til dæmis þann-
ig að fyrsta stigs æxli sé bundið
við upprunavef, s.s. slímhúð, að
annars stigs æxli sé vaxið djúpt
inn í líffærið, þriðja stigs æxli sé
vaxið út úr líffærinu og að fjórða
stigs æxli hafi sent frá sér mein-
vörp. Nokkur mismunandi
stigakerfi eru þó í notkun og
stigin því táknuð með kóða á
ýmsa vegu, til dæmis: A-D, 0-
IV eða T0-T4,N0-3,M0-2, og
verða þau kerfi ekki rakin hér.
Stigun er hins vegar sú aðgerð
að kanna og tákna útbreiðslu ill-
kynja æxlis með kóða sam-
kvæmt tilgreindu kerfi.
Nauðsynlegt er að ofangreind
hugtök: skor, gráða, gráðun,
stig og stigun verði tekin inn í
Iðorðasafnið.
Jóhann Heiðar Jóhannsson