Læknablaðið - 15.06.1995, Side 56

498
LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81
íðorðasafn
Andnauð
Árni Björnsson, fyrrverandi
yfirlæknir, hringdi og var að fást
við þýðingu á hugtakinu acute
respiratory distress syndrome.
Enska orðið distress er talið
komið úr latínu, af sögninni
distringere sem nterkir meðal
annars að draga sundur, teygja,
pynta eða koma í veg fyrir sam-
einingu. Franska nafnorðið dé-
tress, bágindi, neyð, er af sama
uppruna. Nafnorðið distress er
gjarnan þýtt með íslensku orð-
unum eymd, neyð eða bágindi
og sagnorðið distress með ís-
lensku sögnunum að hryggja
eða að þjá. Distress er ekki upp-
flettiorð í íðorðasafni lækna, en
kemur fyrir í samsetningunni
respiratory distress syndrome of
the newborn, sem fær heitið
fyrirburaandnauð. Fyrirbærið
kemur vissulega helst fyrir hjá
fyrirburum, en full nákvæmni
krefst þess þó að það nefnist
heilkenni nýburaandnauðar. 1
samræmi við það verður acute
respiratory distress syndrome
að nefnast brátt andnauðar-
heilkenni. Til greina getur kom-
ið að stytta heitið, þegar víst er
hvað við er átt, og tala þá um
bráða andnauð.
Heilkenni
Heitið syndronie er komið úr
grísku og táknar ýmislegt það,
sem fer saman eða birtist sam-
tímis. Forliðurinn syn- merkir
saman, en síðari hlutinn,
drome, er talinn kominn af
sögninni dramein, að hlaupa.
Læknisfræðileg skilgreining á
syndrome getur verið þannig:
Samstœða teikna (signs) og
einkenna (symptoms) sem ein-
kenna tiltekna sjúklega heild,
lækna 66
eða samkvæmt texta Iðorða-
safnsins: Heild einkenna og
teikna sem vitað er eða álitið er
að einkenni kvilla, sjúkleika eða
meinsemd. Upphaflega mun
syndrome eingöngu hafa verið
notað um sjúkleika af óþekkt-
um orsökum, sem erfitt var að
skilgreina öðruvísi en á grund-
velli samfarandi einkenna. Gert
var ráð fyrir að hver slíkur sjúk-
leiki mundi síðar fá heiti sjúk-
dóms, til dæmis þegar hann
mætti skilgreina til fullnustu eða
þegar orsakir væru fundnar.
Það hefur hins vegar ekki geng-
ið eftir og fjöldinn allur af slík-
um fyrirbærum hefur haldið
heiti sínu sem syndrome, þrátt
fyrir að orsakir hafi fundist.
Heitið syndrome hefur einnig
verið notað um ýmsar samstæð-
ur einkenna sem geta vísað til
fleiri en eins sjúkdóms. 126. út-
gáfu læknisfræðiorðabókar
Stedman’s eru tilgreind að
minnsta kosti 900 mismunandi
syndrome.
íðorðasafn lækna notar heitið
heilkenni um syndrome. Örn
Bjarnason, formaður Iðorða-
nefndar, telur að það hafi orðið
til um 1980, í þann mund sem
vinna við Iðorðasafnið hófst, og
að Helgi Hálfdánarson, fyrrver-
andi lyfsali og þýðandi, hafi sett
fram hugmyndina í umræðum
yfir kaffibolla í húsnæði Is-
lenskrar málstöðvar vestur á
Aragötu. Mörgum læknum
finnst heilkenni framandi heiti
og nota það ekki. Svo fór undir-
rituðum einnig í fyrstu (sbr. FL
1990; 8(10): 9), en eftir að hafa
ákveðið að láta ekki neina for-
dóma spilla, hefur honum tekist
að gera sér það tamt bæði í rit-
uðu og töluðu máli. Heilkenni
er sambærilegt við annað mikið
notað heiti, einkenni, og fall-
beygist á sama hátt. Líta má svo
á að heitið hafi orðið til með
samruna og styttingu orðanna
heild og einkenni, heil-kenni.
Skorað er nú á lækna að gefa
heitinu tækifæri til að vinna sér
sess í íslenska fræðimálinu með
því að reyna að nota það alltaf
þegar syndrome eru til umræðu.
Ætisár
Ásgeir Theódórs vakti at-
hygli á þýðingu íðorðasafnsins á
ulcus pepticuni, en það er nefnt
ætissár. Undirrituðum þótti
strax sem þarna væri um ritvillu
að ræða og að fyrirbærið ætti að
heita ætisár (með einu essi).
Samkvæmt fslenskri orðabók
Máls og menningar merkir
sögnin að æta það að skafa út
eða eyða með sýru. Reyndar er
nafnorðið æti notað um eitt-
hvað ætilegt og flest tilgreind
heiti sem byrja á æti- vísa í það
sem hægt er að éta, til dæmis
ætihvönn, ætisveppur og æti-
þang. Engu að síður er heitið
ætisár liprara og þægilegra í
framburði en ætissár. Einnig
hefði komið til greina að nefna
fyrirbærið átusár, en það er hins
vegar þegar frátekið og notað
um phagedena, en annað heiti á
því fyrirbæri er drepsár. Ulcus
er latneskt heiti sem táknar sár,
en pepticum er komið af grísk-
um orðum sem vísa til melting-
ar. Enn einn möguleikinn væri
því meltusár.
Jóhann Heiðar Jóhannsson