Læknablaðið - 15.03.1999, Síða 77

LÆKNABLAÐIÐ 1999; 85
257
Hvenær helgar tilgangurinn meðalið?
Spumingin um það hve
langt sé réttlætanlegt að ganga
til að ná ákveðnu markmiði
hefur líklega fylgt manninum
frá því hann varð meðvitaður
um frelsi viljans. Upphaflega
byggðist matið sennilega á því
hvort ákvörðun gat skaðað
ákvörðunartakann eða ein-
hverja sem voru honum skyld-
ir eða vandabundnir en hún
fékk víðari tileinkun með
stofnun ríkja, tilkomu kerfis-
bundinna trúarbragða og ann-
arra kenninga um samfélag
manna. Þá varð ákvörðunin
ekki lengur á ábyrgð einstak-
lingsins, heldur stjóma eða
stjórnenda ríkja, trúarleiðtoga
eða boðbera kenninga, þjóðfé-
lagslegs eða trúarlegs eðlis.
En hvað þýðir það að til-
gangurinn helgi meðalið? Það
þýðir að réttlætanlegt sé að
nota aðferðir sem hugsanlega
geta valdið einstaklingi eða
einstaklingum miska til að ná
markmiðum sem endanlega
leiði til góðs fyrir fjöldann.
Flytjendur margskonar boð-
skapar, sérstaklega trúarlegs
og stjómmálalegs eðlis, hafa
beitt aðferðinni og henni má
finna ótal staði í sögunni, allt
frá barnamorðum Heródesar
til kjarnorkusprengingarinnar
í Hírósíma.
Afstaða vísindanna til þess
hvenær göfugur tilgangur helgi
misvönduð meðöl hefur oft
verið tvíbentur og sá hefur oft
verið háttur vísindamanna að
skjóta sér bakvið hlutleysi vís-
indanna til að firra sig ábyrgð,
þó þeir hafi verið meðvitaðir
um að uppgötvanir þeirra gætu
valdið ómældu tjóni í höndum
Tæpitungu-
laust
*
Arni Bjömsson
skrifar
misviturra og missiðaðra vald-
hafa.
Sú grein vísinda sem tekist
hefur um aldir að halda árunni
nokkumveginn hreinni eru
læknavísindin. I lögum Hamm-
urabis eru læknum sett viður-
lög við því að skaða einstak-
linginn og í Hippókratesareiðn-
um frá því um 300 f. Kr. er
reglan „primam non nocere"
áréttuð og enn hefur ekki verið
talin ástæða til að breyta henni.
Á þessari reglu byggist það að
tilraunir á mönnum hafa ekki
talist réttlætanlegar jafnvel þó
niðurstöður af þeim gætu leitt
til þess að læknisdómar fynd-
ust, sem kæmu fleirum til góða.
Segja má að hér brjóti lækna-
vísindin í bága við altæka sam-
kennd mannkynsins.
Á dögum Hammurabis mun
hugtakið að skaða væntanlega
hafa haft þrengri merkingu en
það hefur nú. Viðurlög voru
þá einnig í samræmi við tíðar-
andann. Þannig skyldi læknir
sem varð þess valdandi, fyrir
mistök, að þræll missti hand-
legg gjalda fyrir það með
hægri hendi.
En tímarnir breytast og nú
er hægt að skaða einstakling
ótæpilega án þess að baka
honum líkamlega örorku.
Þjóðfélagið okkar kallast oft
upplýsingaþjóðfélag. Það
þýðir að við höfum tiltækar
meiri og víðfeðmari upplýs-
ingar um flest milli himins og
jarðar, þar á meðal okkur sjálf
en nokkru sinni. Það gerir
okkur upplýstari en ekki endi-
lega vitrari. Upplýsingasöfn-
un er stunduð af meira kappi
um allan hinn upplýsta heim
en gert hefur verið í gervallri
sögunni og á stundum er til-
gangurinn með söfnuninni
harla óljós. Oftast er upplýs-
ingasöfnunin gerð í þágu vís-
inda en þá er þess ekki alltaf
gætt að ýmsar upplýsingar
sem slæðast með geta skaðað
einstaklingana. Dæmigert fyr-
ir upplýsingasöfnun af þessu
tagi er svokallaður miðlægur
gagnagrunnur á heilbrigðis-
sviði, þangað sem ákveðið er
að sópa í einn gám heilsufars-
legum, félagslegum og erfða-
fræðilegum upplýsingum um
heila þjóð án þess að tilgang-
urinn hafi verið skilgreindur
nema í óljósum frösum.
Upplýsingaleit hvort sem
henni er ætlað að vera í þágu
vísinda, hagsmuna eða ein-
hvers annars, verður ekki
stöðvuð. Því er ábyrgð þeirra
Framhald á nœstu síðu