Læknablaðið - 15.09.1999, Síða 73

LÆKNABLAÐIÐ 1999; 85
733
Magnús Jóhannsson
Rannsóknaumhverfi
- efnahagslegir áhrifavaldar
Hvers konar rann-
sóknir eru stundaðar?
Rannsóknum hefur stund-
um verið skipt í frjálsar eða
pantaðar, grunnrannsóknir
eða hagnýtar rannsóknir sem
eru stundaðar í háskólaum-
hverfi eða fyrirtækjum. Þá
væru rannsóknir sem eru
frjálsar eða grunnrannsóknir
einkum stundaðar í háskóla-
umhverfi þar sem þekkingar-
leitin ein ræður ferðinni en
pantaðar rannsóknir eða hag-
nýtar einkum stundaðar í fyr-
irtækjum þar sem hagsmunir
fyrirtækisins ráða ferðinni. A
síðustu tveimur áratugum hef-
ur þessi skipting orðið æ
óljósari og línurnar eru ekki
eins skýrar og þær voru áður.
Hverjir standa undir
kostnaði við
rannsóknir?
Fjármuni til rannsókna má
einkum sækja til rannsókna-
sjóða og fyrirtækja. Háskóla-
kennarar hafa rannsókna-
skyldu og eiga að verja drjúg-
um hluta vinnutíma síns í
rannsóknir. Háskólinn sér
kennurum í flestum tilfellum
fyrir húsnæði til rannsókna,
ásamt nauðsynlegasta hús-
búnaði og greiðir fyrir hita,
rafmagn og ræstingu. I flest-
um tilfellum þurfa kennararn-
ir sjálfir að útvega fjármuni til
Höfundur er læknir og sérfræðingur í
líflyfjafræði og prófessor við lækna-
deild Háskóla íslands. Heiti erindis er
blaðsins.
kaupa á tækjabúnaði og til að
greiða starfsfólki laun. Þessa
fjármuni verður að sækja í
rannsóknasjóði eða til fyrir-
tækja og gengur fólki það
misvel. Sjóðirnir sem um er
að ræða eru RANNÍS, Rann-
sóknasjóður HI, sjóðir Evrópu-
sambandsins (ESB) og fjöld-
inn allur af smærri sjóðum.
Fyrirtæki sem leggja fjármuni
í rannsóknir eru lyfjaframleið-
endur og fáein önnur fyrir-
tæki.
Hverjir stjórna því
hvað er rannsakað?
I háskólaumhverfi fæst fólk
við að rannsaka það sem því
finnst áhugavert og má því
segja að val rannsóknaverk-
efna stjórnist af vísindaáhuga
og hreinni þekkingarleit. Hjá
fyrirtækjum eru það ekki vís-
indamennirnir einir sem ráða
verkefnavali heldur stjórn
viðkomandi fyrirtækis; verk-
efnaval stjómast því að miklu
leyti af peningavaldi eða hags-
munum fyrirtækisins. Hér eru
línurnar heldur ekki hreinar
og það er til dæmis nokkuð
algengt að á háskólastofnun-
um stundi menn rannsóknir
sem eru pantaðar og fjár-
magnaðar af fyrirtækjum. Á
sama hátt er í sumum fyrir-
tækjum að finna deildir þar
sem stundaðar eru frjálsar
rannsóknir. I sumum fyrir-
tækjum er vísindamönnum
boðið að nýta aðstöðu rann-
sóknastofanna til eigin rann-
sókna sem þeir geta þá stund-
að á kvöldin og um helgar en
fáir endast lengi við slíkt.
Tíðkast svik í
rannsóknum?
Oft hefur verið varpað fram
þeirri spurningu hvort sá sem
fjármagnar rannsókn geti haft
áhrif á niðurstöðurnar. Svarið
við þessari spumingu er tví-
mælalaust já, en þá má aftur
spyrja hversu algengt það sé.
Mér er ekki kunnugt um neitt
dæmi um slík rannsóknasvik
hér á landi en þekktur er fjöld-
inn allur af dæmum erlendis.
Þekkt eru allmörg dæmi um
vísvitandi svik þar sem rann-
sóknaniðurstöður voru búnar
til eða þeim hagrætt í þágu
viðkomandi fyrirtækis og í
sumum þessara tilvika hafa
þeir ábyrgu fengið þunga
dóma. Mörg dæmi eru þekkt
um það að ein klínísk rann-
sókn hafi verið birt tvisvar
(eða þrisvar) á dálítið mis-
munandi hátt og þannig látið
líta út fyrir að um tvær rann-
sóknir sé að ræða. Það sem
sumir hafa enn meiri áhyggjur
af eru óbein eða ómeðvituð
áhrif sem byggjast meðal ann-
ars á túlkun niðurstaðna eða
persónulegu mati. I slíkum
tilvikum getur verið um að
ræða ómeðvitaða ósk um að
niðurstöður rannsóknar séu
sem hagstæðastar fyrir þann
sem kostaði verkið. Þekkt eru
dæmi um slík brenglandi áhrif
á rannsóknaniðurstöður og
túlkun þeirra en umfang þessa
vandamáls er óþekkt.