Sagnir - 01.06.1994, Blaðsíða 33

Ýmsar skilgreiningar hafa koniið fram
varðandi heiður en allar fela þær í sér
mat einstaklingsins á sjálfum sér og hvaða
augum samfélagið leit hann.2 A sarna hátt
gat einstaklingurinn jafnframt gert tilkall
til heiðurs og hlotið hann í kjölfar verka
sinna.' Fræðimenn hafa einnig bent á að
i heiðri séu fólgnar óskráðar reglur unr
samfélagslega hegðun.'1 Ekki var hér um
kerfi reglna að ræða i eiginlegum skiln-
ingi, heldur ákveðin skilaboð eða fyrir-
mæli sem samfélagið beindi að þegnum
sínum um hvað væri eftirsóknarvert og
hvað bæri að forðast.3 Þeir sem létu sér
þetta í léttu rúmi liggja gátu átt það á
hættu að tapa heiðri sínurn og þá var illt í
efni fyrir viðkonrandi. I stuttu nráli þá fól
heiður í sér kröfur unr æskilega hegðun
og rétt viðbrögð einstaklingsins gagnvart
sanrfélaginu.6
Heiður fékkst ekki gefins og það kost-
aði erfiði og stundum manndráp að
verða lrans aðnjótandi. Hann var fyrír-
franr föst og ákveðin stærð senr fékkst
iðulega á kostnað andstæðingsins. Fræði-
maðurinn Jacob Black-Michaud hefur
bent á þetta og segir heiður verða sífellt
bitbein í harðri samkeppni manna á
nreðal. Sá sem hlýtur heiður af sigri
nrinnki þar nreð heiður óvinar síns.
Black-Michaud tekur þessa kenningu
upp eftir bandaríska nrannfræðingnunr
Julian Pitt-Rivers. Hún sýnir fram á að
„sá senr standi uppi senr sigurvegari í
baráttu um heiður auki álit sitt vegna
niðurlægingar þess sem tapar.“7 Breski
réttarsögufræðingurinn William Ian
Miller tekur í sanra streng og bendir á að
þetta sé augljóst í deilunr nrilli tveggja
einstaklinga, þar senr heiður sigurvegar-
ans byggist á heiðursnrissi andstæðingsins.
Því sé heiður nokkurs konar „sanrfélags-
legt reikningsdænri" þar senr aukinn heið-
ur eins þýðir minnkandi heiður annars.8
Heiður varð því ákveðin stærð sem allir
kepptust um að eiga hlut í. Velta má því
fyrir sér hvort nrenn gátu öðlast heiður af
nráli án þess að skerða heiður andstæð-
ings síns.
I Þorsteins þætti stangarhöggs eiga þeir
1 deilunr Þorsteinn bóndi og Bjarni goði.
Bjarni segir við konu sína að nú skuli
„ ■ . . skipta virðingu með okkur Þor-
steini í Sunnudal . . . „9 Ekki fer á milli
nrála að Bjami ætlar sér að endurheimta
heiður sinn á kostnað Þorsteins senr hafði
drepið þgá húskarla Bjarna. Til staðfest-
ingar þessu er einfaldast að líta í Kon-
ungsskuggsjá senr talin er rituð unr miðja
13. öld. Verkið var skrifað til eflingar
konungsvaldi og er af þeim völdum
augsýnilega stefnt gegn blóðhefnd. Þar
stendur meðal annars „ . . . að sá einn
þykir vel vera, er . . . nokkuð má með
röngu af annars sæmd draga til síns hlut-
ar.“’° Hér kemur það vel fram að sá sem
öðlast heiður gerir það á kostnað annars
og er það gagnrýnt i ritinu. Væri hins
vegar útséð um að slík heiðursskerðing
leiddi til áframhaldandi deilna greip sam-
félagið í taumana og reyndi að ganga á
goðunt frekar en óbreyttum bændum.
Virðing og metorð tengjast þó alveg sér-
staklega mati almennings enda rnönnum
skipað í virðingastigann af hálfu samfé-
lagsins."
Til að hljóta heiður urðu menn að
fýlgja þeim óskráðu reglum sem samfé-
lagið setti. Þar sem heiður var takmörkuð
stærð varð hann að keppikefli manna á
meðal og var yfirleitt á kostnað einhvers
annars. Heiðurinn var því gerður að tak-
marki sem menn áttu að reyna að nálgast
og það gátu þeir gert með því að rækja
þær skyldur sem af þeim var krafist.
Samfélag þjóðveldisaldar krafðisl þess að menn hefndu vegins œttingja.
rnilli deiluaðila. Reynt var að sætta þá á
þann veg að báðir stæðu uppi með
óskertan heiður við málalok. Menn urðu
að lokum að fullnægja kröfunni uni frið,
um hann snerist allt.
Athyglisvert er að í Konungsskuggsjá
er ekki rætt um heiður heldur sæmd.
Orðið heiður kemur heldur ekki fram í
Islendingasögunum en þar má hins vegar
finna orð sem gegna sama hlutverki.
Orðin sæmd, sómi, virðing, metorð og
metnaður eru notuð í tengslum við
heiður. Sæmd eða sómi er algengt í Is-
lendingasögunum og einnig í Sturlungu.
Það er notað um heiður og upphefð en
einnig um bætur fyrir ærumeiðingar,
gjafir og greiðslur. Virðing kemur einnig
oft fýrir og tengist þá mati, samanber
sögnina að virða. Metorð og metnaður
tengjast einnig samfélagslegu mati. Upp-
haflega gætu metorð hafa tengst frægð af
góðu umtali og mati en síðar fengið
merkinguna heiður. Það gæti því tengst
„Þykir mér ok betra at missa
þín en eiga ragan son“
Að vera drengur góður var sú ímynd sem
mönnum var uppálagt að fýlgja vildu
þeir hljóta heiður af framferði sínu og
njóta virðingar.12 Menn urðu að afla sér
heiðurs en það var ekkert sjálfgefið að
þeir hefðu hann. Þeir urðu að sanna sig
og sýna að þeir væru hans verðugir. Því
urðu þeir að gæta að ímynd sinni. Hún
varð að vera sú sem samfélagið krafðist af
þeim. Þeim bar að sýna karlmennsku,
hugrekki og vera harðir í horn að taka.
Karlmaður skyldi ávallt vera tilbúinn til
að verja heiður sinn og ^ölskyldu sinnar,
það skipti hann meira máli en líf hans
eða eignir. Þórarinn gamli, faðir Þor-
steins í Þorsteins þætti stangarhöggs, vill
frekar eiga dauðan son en huglausan.
Hann telur Þorstein ekki veija heiður
sinn sem honum bæri.13 Sá sem þurfti að
verja heiður sinn gat gert það sanrkvæmt
SAGNIR 31