Sagnir - 01.06.1994, Blaðsíða 73

Ef ég væri amtmaður
eða sæti í dómarastétt
Olafur Loftsson eitraður
af mér skyldi fá sinn rétt.1
Þessa vísu orti þjóðskáldið Bjami
Thorarensen í æsku um sveitunga sinn
Olaf Loftsson sem fæddist 18. maí 1783.
Vigfús Þórarinsson sýslumaður, faðir
Bjarna, byggði Hlíðarenda í Fljótshlíð en
foreldrar „eitraða" Olafs, Loftur
Amundason og Ingibjörg Olafsdóttir,
byggðu Nikulásarhús, hjáleigu höfuð-
bólsins.2 Þetta var kotbýli og Olafur ólst
upp í fátækt.
Það var einkum tvennt sem olli slæmu
orði sem fór af Olafi. Annað var sá
óhróður sem hann flutti útlendingum
um land og þjóð þegar hann var leið-
sögumaður í Mackenzie-Ieiðangrinum
um Island sumarið 1810. Mackenzie
barón og aðrir leiðangursmenn litu á Is-
lendinga sem menningarsnauða þjóð og í
mörgum heimildanna er Olafi kennt um.
Þannig fannst til dæmis sagnaritaranum
Jóni Espólín Olafur stunda flest annað en
góða landkynningu og fordæmdi hann
fýrir vikið.
I öðra lagi var Olafur fádæma kvenna-
maður og smánaði marga stúlkuna, bæði
í Skotlandi og á Islandi. Á Islandi átti
hann sjö börn með sjö konum3, smitaði
margar fleiri af kynsjúkdómi auk þess
sem hann átti bæði konu og barn í Skot-
landi. Olafur flúði Island 1812 og hvarf
endanlega 1815, einungis 32 ára gamall.
Hér verður skyggnst inn í lífshlaup þessa
merkilega manns með því að skoða skrif
samtímamanna um hann.
Bernskubrek og barnalán
Olafur stundaði nám við Hólavallar-
skóla 1800-1804 en lauk ekki stúdents-
prófi heldur gerðist aðstoðarmaður og
lærlingur hjá nýjum landlækni, Tómasi
Klog.4 Þetta er merkilegt ef það er at-
hugað að Klog kvartaði sáran yfir laun-
um sínum, sagði mjög erfitt að hafa hjá
sér pilt til kennslu, fæða hann og klæða.5
Eitthvað hefur landlæknirinn talið sig sjá
í pilti fýrst hann tók hann til sín í svo erf-
itt bú.
Geir biskup Vídalín fjallaði um hinn
nýja landlækni í bréfi til Bjarna Þor-
steinssonar 19. mars 1805. Hann bætti
síðan við: „Það er satt, nær hafði ég
gleymt, að Ólafur Loftsson er orðinn
adjunktus hjá Klog. Þykir mönnum hann
nú breiður fýrir fetann, einkum síðan
hann fór að taka blóð.“6 Ólafur var því
stoltur af hinu nýja starfi sínu sem m.a.
fólst í því að bólusetja börn.7
Ölafur var með annan fótinn heima í
Fljótshlíð og dvaldist þar m.a. urn jólin
1804 þegar honum gafst ráðrúm til að
bama Guðrúnu Árnadóttur sem var ráðs-
kona sjálfs sýslumannsins, Vigfúsar Þórar-
inssonar. Guðrún var ellefu árum eldri en
Ólafúr sem var einungis nýlega myndug-
ur. Bamið fæddist 21. september 1805,
var stúlka og fékk nafnið Guðrún.8 Ekki
staldraði Ólafur þó við í faðrni ráðskon-
unnar á Hlíðarenda nerna kannski rétt
yfir áramótin því þremur mánuðum eftir
að fýrsta barnið fæddist varð Ólafur faðir
í annað sinn, á þriðja degi jóla 1805.
Sennilega hreifst Ólafur af eldri og
reyndari konurn því barnsmóðirin, Elín
Þórðardóttir, var einnig ellefu árum eldri
en hann. Stúlkan Guðrún, sem nú kom i
heiminn, var auk þess fjórða lausaleiks-
barn Elínar.'7
Nafh Ólafs var nú á hvers manns vör-
um sem ráða má af bréfi er Geir Vídalín
skrifaði 22. september 1805 þar sem
hann segir frá sjúkdómi er gekk um
landið og felldi hesta. „Landphysikus og
[Andrew] Mitchell, að ógleymdum signor
Ólafi Loftssyni, hafa anatómerað
nokkra. . ,“10 Ólafur hafði ef til vill svip-
að orð á sér og ítalskir flagarar í dag.
Hann naut að minnsta kosti snemma
kvenhylli og kom víða við, en staldraði
jafnan stutt við. Ekki einblíndi hann þó á
eldri konur því Elín Egilsdótdr Sandholt
var aðeins nítján ára þegar hún ól Ólafi
enn eitt stúlkubarnið, Karen Sigríði, 8.
apríl 1806. Svo virðist sem Ólafur hafi
einnig gefið sér tíma til að skreppa upp á
Akranes og barna þar stúlku. I bréfi dag-
settu 13. janúar 1806 spurði Vigfús Þór-
arinsson Geir biskup hvort það væri satt
að Ólafur Loftsson væri „þvílík hetja“ að
hann hefði getað barnað fjóra kvenmenn
á einu misseri, tvær í Reykjavík og eina á
Akranesi, auk ráðskonu Vigfúsar þar
eystra. Vildi Vigfús að Ólafur yrði feng-
inn til að giftast einhverri stúlknanna fýr-
ir sunnan, en hafði sjálfur engan áhuga á
að taka hann inn á gafl til sín. Vigfús
sýslumaður taldi nefnilega ekki að Rang-
árvallasýsla myndi auðgast mikið af bú-
skap Ólafs og vildi helst að Ólafur giftist
Elínu Þórðardóttur sem var „alkunn
skækja" í Reykjavík.11 Fannst honum þau
Elín og Ólafhr líklega hæfa vel hvort öðra!
Víst er að Loftur, faðir Ólafs, skamm-
aðist sín mjög fýrir „hetjuna" Ólaf, vildi
hafa hann sem fjærst sér og spurði sýslu-
manninn „. . .hvort ei mundi mögulegt
að láta Ólaf sigla svo hann aldrei meir sæi
hann“.12
Ólafur var nú tæplega tuttugu og
þriggja ára og orðinn fjögurra barna faðir
ef marka má tölur Vigfúsar sýslumanns.13
Geir biskup Vídalín óttaðist ennfremur
mjög um sáluhjálp syndarans. Hann rit-
aði: „Ölafur kirurgus [læknir] er nú ann-
ars kominn austur. Skaði ef sá duglegi
maður offrar of oft guðinum með horn-
in, því hann launar aldrei nema illu
einu.“14 Ólafi fæddust ekki fleiri börn ár-
ið 1806 og ekki heldur það næsta þó að
fimmta barnið hafi liklega verið getið í
apríl 1807. Margrét Jónsdóttir, vinnu-
kona, ól soninn Loft 10. janúar 1808 en
þá var Ólafur horfinn af landi brott. Klog
landlæknir sendi Ólaf nefnilega til Kaup-
mannahafnar haustið 1807 til frekari
menntunar og hafði Ólafur með sér
meðmæli Klogs.15 Ólafur átti að læra
varnir gegn kúabólu sem herjaði á Islandi
og flytja dönsku stjórninni skýrslu um
faraldurinn.16
Ferðalangur gerist frímúrari
Ólafur komst aldrei til Kaupmanna-
hafnar. Skip hans17 hreppti stonn og
neyddist til að leita skjóls á eyjunni
Lewis, sem er ein af Suðureyjum, vestan
við Skotland. Napóleon Bónaparte heij-
aði nú mjög á Evrópu, Danir höfðu
gengið til liðs við Frakka og áttu því í
stríði við England. Ólafur var nú, ásarnt
öðrum skipsmönnum og farþegum,
stríðsfangi. Allir nema Ólafur voru sendir
áfram til Edinborgar því hér kom læknis-
kunnátta hans að góðum notum. Fékk
hann að ganga fijáls um eyjarnar og hafði
aðsetur i bænum Stornoway og reyndi
jafnframt hvað hann gat að vera öðrum
íbúum Lewis, og nærliggjandi eyja, inn-
an handar. Hafði Ólafur sjálfur frum-
kvæði að þessu en þurfti að sverja holl-
ustueið áður en hann fékk undanþágu til
að vera áfram á eyjunum.18 Ólafur komst
nú greinilega til metorða því 29. ágúst
1809 var hann tekinn inn í frímúrararegl-
una í Stornoway sem félagi númer 217.
SAGNIR 71