Sagnir - 01.06.1994, Blaðsíða 53

lýðveldisins. I fyrsta lagi er greinilegt að
þeir litu á frelsi og fullveldi þjóðarinnar
sem óumdeilanlegt og endanlegt mark-
mið íslenskrar stjórnmálabaráttu. Landið
var heimili þjóðarinnar, og á sama hátt
og hver íslensk fjölskylda skyldi eignast
sitt eigið þak yfir höfuðið varð íslensk
þjóð að hafa óskoruð yfirráð yfir land-
inu. í öðru lagi lögðu þeir ofuráherslu á
að lýðveldið væri íslenskt hugarfóstur,
sprottið upp úr íslenskri menningu og
aðstæðum. Þess vegna túlkuðu þeir ís-
lenska lýðveldið sem þjóðveldið endur-
reist, þótt hveij-
um manni
mætti vera ljóst
að lýðræðislegt
samfélag 20.
aldar átti fátt
sameiginlegt
með goðaveld-
inu sem leið
undir lok á síð-
ari hluta 13.
aldar.
Það kemur í
sjálfu sér ekk-
ert á óvart að
Islendingar
gerðu mikið úr
mikilvægi sjálf-
stæðisins á
þeirn tímamót-
um þegar þeir
öðluðust það.
En okkur ber
samt að varast
að túlka ís-
lenska stjóm-
málaþróun sem einangrað fyrirbæri, eða
sem sjálfsprottna þróun án tengsla við
það sem gerist í nágrannalöndunum.
Þannig er ljóst að íslenska nútímaríkið
ber flest sömu einkenni og önnur vest-
ræn ríki og hlýtur að lúta svipuðum lög-
málum og þau. Því leyfi ég mér að halda
fram að þótt við höfunt tilhneigingu til
að líta á Þingvelli sem eins konar tákn-
mynd íslenska ríkisins á hátíðastundum,
þá sé táknræns uppruna íslenska lýðveld-
isins ekki síður að leita á allt öðrum völl-
um, eða á Mars-völlum í París, þar sem
EfFelturninn stendur nú; þar kom franska
þjóðin i fyrsta sinn saman, une et indivis-
able, á ársafmæli Bastilludagsins árið
1790.4
Nú þegar nokkur vafi virðist ríkja um
framtíð ríkjaskipulags Evrópu, þar sem
fyrirbærin „samfélag“ og „þjóðríki“ hafa
talist nánast jafngild,5 er ekki úr vegi að
taka goðsögnina um uppruna og eðli is-
lenska þjóðríkisins til endurskoðunar. Er
það hið endanlega og varanlega heimili
Islendinga, eða einungis einn áfangi i
endalausum straumi sögunnar?
II
Likt og svo margt annað í stjórnarfari
nútímaríkja hlaut hugmyndin um hina
fullvalda þjóð eldskírn sína í hildarleik
frönsku stjórnarbyltingarinnar. Með af-
töku Lúðvíks 16. snemma árs 1793 rufu
Frakkar endanlega þá taug sem stjórn-
spekingar 17. aldar höfðu tengt á milli al-
mættisins og stjórnarherrans og fluttu
fullveldið til þjóðarinnar. Þessi tímamót
voru aðeins lokapunktur þróunar sem átt
hafði sér stað árin á undan, þar sem íbúar
Frakklands skilgreindu sig annars vegar
sem þjóð og þjóðina hins vegar sem hina
einu sönnu uppsprettu valdsins í ríkinu.
Fullveldið var eitthvað sem þjóðin átti í
sameiningu, eitthvað sem enginn einn
meðlimur þjóðarinnar átti meira tilkall til
en annar.6 A þessari sömu hugmynd
byggjum við enn þann dag í dag. Ríkis-
valdið og lögin eiga upptök í þjóðinni,
jafnframt því sem þjóðin öll er skyldug
til að lúta lögum og vilja ríkisins - a.m.k.
svo fremi sem þar er ekki brotið gegn
grundvallarréttindum okkar eins og þau
eru skilgreind í stjórnarskrá eða þeim al-
þjóðasamþykktum sem við eigum aðild
að.
Þjóðarhugtakið hefur alltaf verið eitt
stærsta vandamálið við skipulag þjóð-
ríkja. Til dæmis hefur oft á tíðum reynst
erfitt að afmarka og skilgreina einstakar
þjóðir. Þetta hefur reyndar aldrei vafist
neitt sérstaklega fyrir Islendingum, enda
eru landamæri okkar skýrt afmörkuð og
menningin tiltölulega einsleit. Fyrir
Frökkum var málið ekki eins einfalt, svo
dænti sé tekið af frumkvöðlum þjóðríkis-
ins í Evrópu, af því að íbúar þess land-
svæðis sem við nefnum Frakkland í dag
eiga sér mjög ólíkar menningarhefðir og
auk þess hafa landamærin við nágranna-
ríkin verið reikul í tímans rás. Vandamál
þessu tengd geta valdið umtalsverðum
vandræðum, sem sést kannski hvað
áþreifanlegast í harmleik Balkanskaga
nútímans. Harka átakanna þar minnir
okkur á að smám saman hafa þjóðirnar
öðlast sjálfstætt líf, eru orðnar að eins
konar lífverum sem teljast eiga sarna nátt-
úrurétt til frelsis og einstaklingarnir. Þetta
hefur gerst þrátt fyrir að í hugmynda-
Reykvíkingar í biðröð eftir miðurn á lýðveldishátíðina á Þingvöllumí944
SAGNIR 51