Sagnir - 01.06.1994, Blaðsíða 83

óheiðarlega gagnrýni á liðna tíma svarar
sér sjálf, að mínu viti, ef litið er frá al-
mennum sjónarhóli þeirra sem ástunda
fræðistörf. Gagnrýnið hugarfar er nauð-
synlegt, en hvorki óheiðarlegt né óþjóð-
legt. Páll Skúlason heimspekiprófessor
hefur orðað þetta vel: „Ef menn væru
ekki sífellt að gagnrýna kenningar, að-
ferðir og vinnubrögð í visindum myndu
vísindin staðna og smám saman verða úr
sögunni. Framfarirnar eru undir því
komnar að menn efist um gildi ríkjandi
kenninga, reyni að finna á þeim veika
bletti."2 Það er svo auðvitað allt annað
mál, hvort allir menn sætta sig við þetta
sjónarmið vísinda og fræða.
Ritdeilur Gísla Gunnarssonar
og Björns S. Stefánssonar
I grein í Morgunblaðinu þann 11. maí
1988 sagði Gísli Gunnarsson að mesta at-
hygli hefði vakið í bók hans, Upp er boðið
Isaland, að þar væri fullyrt, að „þorri ís-
lenskra landeigenda og embættismanna
hafi verið andsnúinn afinámi einokunar-
verslunarinnar; þeir hafi óttast eflingu
fiskveiða á kostnað landbúnaðar og þeir
hafi með háum landskuldum haft mikið
fé úr leiguliðum."3 Tilvitnuð blaðagrein
var reyndar skrifuð í framhaldi af gagn-
rýni Björns S. Stefánssonar, búnaðarhag-
fræðings, á málflutning Gísla í Upp er
boðið ísaland, en gagnrýni Björns hafði
birst skömmu áður í Morgunblaðinu.
Björn hafði í grein sinni dregið injög i
efa að forystumenn Islendinga á 17. og
18. öld hefðu staðið í vegi fýrir framþró-
un sjávarútvegs. I því sambandi staðhæfði
hann að Olafur Stefánsson stiftamtmað-
ur, einn helsti valdamaður á Islandi á
seinni hluta 18. aldar, hefði verið ötull
talsmaður framfara i útgerð og iðnaði,
sem samræmdist ekki „kynningu Gísla
Gunnarssonar á honum sem foringja
þeirrar ihaldssömu valdastéttar, sem beitti
sér gegn þróun sjávarútvegs og myndun
kaupstaða." Raunar hefði valdastéttin í
heild sinni alls ekki verið á móti öflugum
fiskveiðum. Það hefði verið hið frum-
stæða hagkerfi og meðfýlgjandi skortur á
fjármagni, sem olli því að sjávarútvegur
þróaðist ekki. Forsendur nýsköpunar
voru enn ekki fýrir hendi. Aðalverkefni
ráðamanna þessara tíma hefði því verið
að afstýra hungursneyðum og það hefði
best verið gert með eflingu landbúnaðar
og vistarskyldu. Þama tók Björn undir
gamalkunnug rök fýrri alda: „Menn ótt-
uðust bjargarskort í fiskileysi hjá þeim,
sem settust að við sjóinn á eigin vegurn
án búskapar, en útvegsbændur máttu
ráða til sín eins margt fólk og þeim
þóknaðist."4
1 svari sínu til Björns féllst Gísli á það
sjónarmið, að vissulega hefði Olafur
Stefánsson verið framfarasinnaður mál-
svari upplýsingarinnar. Olafur hefði aftur
á móti einungis stutt framfarir í sjávar-
útvegi, ef þær hefðu kornið landbúnað-
inum og þá jafnframt hefðbundnum
úrelta mynd af íslensku bændasamfélagi.
Vöm Bjöms byggði þó, sem áður er
getið, að miklu leyti á forsendum gamla
samfélagsins sjálfs. Þeim forsendum sam-
sinnti Gísli í blaðagrein sinni, þar sem
hann sagði íhaldssemina í samfélaginu
hafa verið eðlilega. Þá er viðurkenningu
á forsendum bændasamfélagsins líka víða
að finna í Upp er boðið Isaland. Eins og
Björn, leiddi Gísli rök að þvi, að vistar-
bandið hefði verið „að rnörgu leyti eðli-
leg krafa sveitasamfélagsins. . .“6 Ekki er
annað að sjá af bók Gísla en áhættufælni
Islendinga á þessum öldum hafi verið
rökrétt og eymd þeirra sjálfsögð afleiðing
III.
' 0> isf.
Um
3 a f n » a g i
á
3éla,ní)i.
55antraiat. <r m16«Ibfi.fft.
uore ^étcnjfa £(trt6mé>Sijía
rO jta ÍBintint 6tf. 73 íg 73/ «
fáni orOum áoifit, at fttr uttru cnir 6<Uji«
fciargrœCie .»cgir 361anJ, nefniligo: ©agné<
ttmmc af @au6ft/ Síautpcningi og gi|li<
iþrtta þcfír eg ílrrmr fmáritum leitaj
«i0 at fíjna, og uníiteins (jtcorfu ffrjgjerium
íeirra mcetti atCuga ' tii almenníngs nota.
. S) 4«
114 O. 5. Um jfafnuœgi
Sn mci> foi cinfum áribr, at foo (fpnfamliga
{tagat ocríti nitiurratian 6iorgrœCie < ucgnnna,
at ailt lanMt nuetti far af 6ar0i fcentug Cg
lángoinn not (>afa, [>á ficfit ntér (mgqocemj,
einnig at fenSa gflngtntt mína fánfa for
um á fejjutH MoOunt, ctt játa mig eigi at
fítir litt ftvrann til fefa vtrft, fem mifltt er
nanb^eefara, og lítfieinttit enn mciri lecf'íngii
og rctjnflu, far fem er at (iá til allra 6iárg<.
rcebið <ncgaitna í einu, tncb tnargfellbu ebru
áríbanba áfigfomulagi, cttn nt úttifla ^eern
Jcirra fírtlogi, og (>at fcim mun frcmr, fem
eg fccftt cingin annara fióba rit &aft at (Itjb,
iaj nib í fefu cfni, (mer 0g traubliga tjrbu
^citnfœrb uppá jjólanb, cr, ná fcm fieiibr,
á ntieg ólífa búnaönr 1 fretti nib' ennur lenb.
ÍKitforn l«ta oerbr foí (tit fbtfia, er fbmr fpr<
ir almenníngo augtt, nibeifianbi 361ðnbá
Siargrccbi6!bcga famtm&urbt.
§. 1.
% lanjiní (inrfr fc innifalittn í loílífura
jefiiubi enna firiggia biargrrebie/ocga, fem óir
<tt ftaman eru talbir, cbr feíKfri niburrab<
ctn &cirra I milli, at cinn feirra fái eigi breg<.
it ofmifit frá (jitium, fcllbr fver onnaitn ab<
fiobat, til cnn betri (rofía og framfara, og
ellum íanb&áum til <e mciri og -tr.eiri fcifla,
g<ng
valdastéttum hins íslenska bændasamfé-
lags til góða. Þessu hefði Björn ekki gert
sér grein fýrir. Ihaldssemi umrædds tírna-
bils var, að mati Gísla, „fullkomlega eðli-
leg,“ vegna ríkjandi hugmynda 18. aldar
manna um óbreytanleika tilverunnar.
Gísli gagnrýndi hins vegar Björn fýrir
öfgakennda „vöm hans fýrir lifsháttum
garnla bændasamfélagsins." Þá sagði hann
ennfremur að Bjöm héldi uppi vörnum
fýrir „þá mynd af þessu gamla samfélagi,
sem haldið hefur verið að Islendingum
lengi; að það hafi einkennst af góðri
menningu og samstöðu fólks, höfðingja
og alþýðu, húsbænda og hjúa.“5 Þar með
var Gísli að segja Björn einblína einungis
á hluta samfélagsmyndar einokunartíma-
bilsins og ásakaði hann um að draga upp
óijúfandi vítahrings staðnaðra fram-
leiðslu- og samfélagshátta.7
Nýmæli Gísla felst, að mínu mati, í
því, að hann kafaði dýpra í hætti liðinna
tíma en áður hafði verið gert og greindi
samfélagið í mismunandi hagsmunahópa
að marxískri fýrirmynd. Gegn skilningi
Gísla á einokunartímanum skrifaði Björn
í ritgerð í tímaritinu Sögu árið 1988 (en
sú ritgerð er efnislega samhljóða blaða-
grein hans), að Gísli hefði „ekki skapað
þjóðfélagssögu 17. og 18. aldar í mynd
sinnar aldar með riti sínu, til þess er hún
[saga Gísla] um of hlaðin hleypidómum,
sem öldin mun ólíklega vilja eigna sér.“8
Hér er í raun komið að aðalatriði
deilna þeirra Gísla og Björns. Þá greinir á
um, frá sjónarhóli nútímamanna, hvaða
SAGNIR 81