Sagnir - 01.06.1994, Síða 56

„klofningur Evrópu væri orðinn fáránleg
tímaskekkja“, svo notuð séu orð Roberts
Schumans, fyrrverandi forsætisráðherra
Frakklands og eins af helstu frumkvöðlum
hugmyndarinnar um nánari samvinnu
Evrópuríkja.12 Endalok evrópskra þjóð-
ríkja var alls ekki meðvitað markmið
Schumans og félaga hans — „ríki Evrópu
eru sögulegur veruleiki," skrifaði hann, og
„það er sálfræðilega útilokað að útrýma
þeim“13 — en þegar samrunaferlið var einu
sinni hafið reyndist torvelt að stöðva það.
Erfitt er að spá fyrir unt stefnuna í þessum
efnum, en að minnsta kosti er greinilegt
að umtalsverður hópur evrópskra stjóm-
málamanna sér fyrir sér æ nánari sam-
vinnu Evrópuríkja sem óhjákvæmilega
kemur til með að grafa undan fullveldi
þjóðríkjanna. Þessi staðreynd hefur þegar
vakið upp spurningar um framtíð fullveld-
is einstaklinganna, sem sést best í valdi
embættismanna í Brussel, en þeir setja
Evrópubúum endalausar lífsreglur án þess
að þeir hafi til þess beint umboð í al-
mennum kosningum. Þessi þróun stefnir
sögulegu samræmi þjóðríkja og fullveldis
einstaklinganna í hættu: Verður „Evrópa"
nýtt þjóðríki, reist úr rústum þess ríkja-
skipulags sem við þekkjum í dag, eða er
Evrópusambandið aðeins fyrsta skrefið í
átt til alheimsríkis? Eða er kannski ógjöm-
ingur að rjúfa þau bönd samkenndar sem
tengja þegna einstakra þjóðríkja og skilja
þá frá öðrunt?
IV
Ef við hverfum aftur til Islands árið
1944 er greinilegt að skoðanir ntanna á
frelsi og fullveldi mótuðust af sterkri
þjóðerniskennd fremur en áherslu á rétt-
indi einstaklinga. Hugmyndir urn sjálf-
stæðisbaráttuna sem ferðalag og lýðveldið
sem heimili undirstrikuðu þá sannfær-
ingu manna að aðskilnaðurinn frá Dön-
unt hafi verið aðal (ef ekki eina) takmark
stjórnmálanna á tímanum frá þjóðfundi
til lýðveldisstofnunar;14 á sama hátt birtist
stjómmálamaðurinn Jón Sigurðsson eðli-
lega fyrst og fremst sem sjálfstæðishetja í
minningu stjórnmálamannanna,15 en
minna ber á baráttu hans fýrir nútíma-
samfélagi í lofsöngvum aðdáendanna.
Þessi viðhorf móta enn pólitíska vitund
flestra Islendinga, og ýtir örugglega undir
tregðu íslenskra stjórnmálamanna við að
ljá máls á hugmyndum um þátttöku í
samrunaferli Evrópuríkja.
En afleiðing sjálfstæðisbaráttunnar var
ekki aðeins þjóðfrelsi, heldur ekki síður
lýðfrelsi, og hlýtur sú staðreynd að hið
íslenska þjóðríki var byggt á reglum vest-
rænna lýðræðisríkja fremur en þjóðleg-
uni hefðum um félagsstjórn að teljast ein
jákvæðasta niðurstaða stjórnmálaþróunar
19. og 20. aldar. Þessi niðurstaða var alls
ekki jafn sjálfgefin og okkur kann að
þykja nú af því að ýmis ákvæði löggjafar
unt félagsmál á Islandi stríddu beinlínis
gegn hugmyndum um réttindi einstakl-
inga. Trú-, búsetu- og atvinnufrelsi eru
t.d. talin eðlileg réttindi hvers Islendings
nú, en því fór fjarri að allir baráttumenn
fýrir íslenskum þjóðréttindum á 19. öld
hafi talið þessi réttindi æskileg eða nauð-
synleg. Ferð íslensku þjóðarinnar til full-
veldis er sannarlega einn mikilvægasti
kafli íslenskrar stjórnmálasögu, en kann-
ski frekar fýrir þá sök að með lýðveldis-
stofnuninni var endanlega staðfest að Is-
lendingar kusu að fýlgja dæmi nágranna-
þjóða sinna í uppbyggingu ríkiskerfisins
en af því að hún veitti þjóðinni sjálf-
stjórn.
Með þessu vil ég undirstrika að skilyrði
og markmið islenskrar sjálfstæðisbaráttu
byggðust á erlendum hugmynduin og
skilgreining fullveldishugtaksins hér á
landi hlýtur að taka mið af þróun þess í
löndunum i kringum okkur. Baráttu-
menn fýrir islensku sjálfstæði sóttu rétt-
lætingu á starfi sínu í sögu og menningu
þjóðarinnar, sem þeir töldu tengja saman
fortíð og framtíð í eina óijúfanlega heild.
Þar fýlgdu þeir stjórnmálahefðum síns
tíma, enda unnu þeir stríðið með sann-
færingarkraftinn einan að vopni. Islenska
þjóðríkið hefur þjónað hlutverki sínu til-
tölulega vel fram að þessu, en augljóst er
að framtíð þess er í meiri óvissu nú en
hún var við stofnun lýðveldisins. Þótt
engar ákvarðanir hafi verið teknar um
aðild Islands að Evrópusambandi virðist
óhjákvæmilegt, og í sjálfu sér fullkom-
lega eðlilegt, að straumur stjómmálaþró-
unarinnar í Evrópu hafi áhrif á stöðu Is-
lands og samfélagsvitund Islendinga. En í
þessurn hræringum verða þegnar íslenska
ríkisins að standa vörð um fullveldi sitt,
sem snýst alls ekki fýrst og fremst um
einkarétt íslenskra útgerðannanna til að
(of)nýta fiskistofna í kringum landið
heldur byggist á þeim rétti borgaranna að
lúta einungis lögum sem eiga uppruna í
vilja þeirra. Þar ber okkur hvergi að
hvika, hvort sem fullveldið er evrópskt
eða islenskt.
Tilvísanir:
1 Lýðveldishátíðin 1944 (Reykjavík: Leiftur, 1945), bls. 263.
2 Sama rit, bls. 165.
3 Sama rit, bls. 265 og 273.
4 Sbr. Ernest Lavisse, ritstj., Histoire de France contemporaine depuis la Révo-
lution jusqu’á la paix de 1919 9. bd. (París: Hachette, 1922), bls. 511.
5 Sbr. Anthony Giddens, Tlie Consequences of Modernity (Stanford: Stan-
ford U.P., 1990), bls. 13.
6 Keith Michael Baker, „Souveraineté.“ I Fran(jois Furet og Mona
Ozouf, Dictionnairc critique de la Révolution fran(aisc. Idées (París:
Flammarion, 1992), bls. 483-506.
7 Sbr. Benedict Anderson, Imagitied Communities. Rcflections on the Origins
and Spread of Nationalism (London: Verso, 1983), bls. 17-40.
8 Norbert Elias, „Les transformations de l’équilibre «nous-je».“ I N. Eli-
as, La société des individus (París: Fayard, 1991), bls. 205-301 - sjá eink-
um bls. 266-269.
9 Jacques Godechot, ritstj., Les Constitutions de la France depuis 1789
(París: Garnier-Flammarion, 1975), bls. 38, sjá einnig grein hans „The
New Concept of the Nation and its Diffusion in Europe,“ í Otto Dann
og John Dinwiddy, ritstj., Nationalism in the Age of the French Revolution
(London: The Hambledon Press, 1988), bls. 13-26.
10 Jean-Jacques Rousseau, Du contrat social bók II, kafli I-II og víðar.
11 Sjá m.a. Julian H. Franklin, „Sovereignty and the Mixed Constitution:
Bodin and His Critics.“ I J.H. Burns, ritstj., The Cambridge History of
Political Thought 1450-1700 (Cambridge: Cambridge U.P., 1991), bls.
298-328 og K.M. Baker, „Souveraineté.“
12 R. Schuman, Pour VEurope (París: Les Éditions Nagel, 1963), bls. 33.
13 Sama rit, bls. 24.
14 Einar Olgeirsson talar um baráttuna fyrir þjóðfrelsinu sem inntak Is-
landssögunnar, eða hinn rauða þráð sem tengdi saman nútíð og fortíð
landsmanna. „Sögusýningin“, í Lýðveldishátíðin 1944 (Reykjavík: Leift-
ur, 1945), bls. 386-87.
15 Sbr. ræðu Sigurðar Eggerz 1. desember 1918, sem er prentuð í Björn
Pórðarson, Alþingi ogfrelsisbaráttan 1874-1944 (Reykjavík: Alþingissög-
unefnd, 1951), bls. 375-76 og grein Einars Olgeirssonar, „Sögusýning-
in,“ bls. 413-16.
54 SAGNIR