Sagnir - 01.06.1994, Blaðsíða 84

hagsmunum gamla samfélagið þjónaði,
út frá þeim ólíku hugmyndum, sem þeir
gera sér um forsendur þess. Þjónuðu
reglur samfélagsins einvörðungu hags-
munum höfðingjanna, eins og Gísli telur
ótvirætt, eða hagsmunum heildarinnar,
þ.e. sameiginlegum hagsmunum höfð-
ingja og almennings, eins og Björn held-
ur fram?
Þessa afstöðu Björns má auðveldlega
lesa úr ummælum hans í greininni i Sögu:
„Afkoma höfðingja 17. og 18. aldar var
háð góðri afkomu almennings. . . . Ætla
verður, að hugmyndaheimur höfðingja hafi
miðazt við ofangreinda hagsmuni."9 A
hinn bóginn miðaði Gísli i kenningum
sínum við trú fyrri tíðar manna á kyrrstöðu
samfélagsins og það að ríkidæmi sé ávallt
hlutfallslegt, það sem gildi sé að vera rík-
ur í samanburði við aðra.10
Ágreiningur þeirra félaga brýst einkar
skýrt út í spurningunni um störf og
skoðanir Olafs Stefánssonar. Setja má
niðurstöðu Gísla Gunnarssonar fram í
þeirri fullyrðingu, að með því að stuðla
að varðveislu fornra samfélagshátta hafi
Olafur Stefánsson talið sig vera (með
réttu eða röngu) að efla sem mest eigin
hag og valdastéttar sinnar. Þær framfarir,
sem Olafur beitti sér fýrir, metur Björn
S. Stefánsson hins vegar sem „paternalist-
íska“ tilraun til að bæta hag heildarinnar,
innan þeirra þröngu skilyrða sem hag-
kerfið setti.
Athyglisvert er að afstaða Alþýðu-
bandalagsins, eins og hún birtist i drög-
um að nýrri stefnuskrá fýrir flokkinn
síðla árs 1993, líkist meir hugmyndum
Björns en hugmyndum Gísla. Talað er
um „sterka samkennd Islendinga", sem
skapast hafi á liðnum öldum, og síðan er
bætt um betur: „Framfarir allra, sérhver
hönd hafi verk að vinna, allir taki þátt í
sköpun verðmætanna — slík afstaða á
djúpar rætur í sögu Islendinga."11 Hér er
ekkert gert úr þeirri efnahagslegu stöðn-
un og því ófrelsi til nýsköpunar, sem boð
og bönn gamla samfélagsins settu, sam-
kvæmt kenningum Gísla. Stjórnmála-
flokkurinn, sem á hugmyndafræðilegar
rætur sínar í baráttu öreiganna gegn kúg-
un yfirstéttarinnar, virðist nú a.m.k. að
hluta til hallast að slagorðinu „stétt með
stétt“ í söguskilningi sínum, þó að það
slagorð hafi löngum verið eignað allt
öðrum flokki í hinu pólitíska litrófi.
Björn taldi i lok greinar sinnar í Sögu
1988 að Gísla Gunnarssyni hefði ekki
tekist að sýna fram á andstöðu höfðingja
gegn „þjóðþrifamálum".12 Með því gaf
hann í skyn, að Gísli hafi sakað höfð-
ingjastéttina um óþjóðlegheit. Slíkt við-
horf er þó ekki sjáanlegt hjá Gísla. Hann
mat valdamennina út frá því, sem hann
taldi hagsmuni þeirra, sakaði þá í mesta
lagi um „áhugaleysi" og „íhaldssemi".13
Samfélagið þá og nú
Þórólfur Matthiasson hagfræðingur
hafði orð á því við útlistun sína á bók-
inni Upp er boðið ísaland í tímaritinu
Þjóðlífí septembermánuði 1988, að mjög
athyglisvert væri hve mörg viðfangsefni
hennar ættu sér hliðstæðu í íslensku
þjóðfélagi undir lok 20. aldarinnar:
Hvernig á að draga úr áhrifum breyt-
inga viðskiptakjara á innlenda hagþróun,
á að greiða með útfluttum landbúnaðar-
afurðum, hvaða sjónarmið eiga að ráða í
atvinnuþróun og byggðaþróun, er þétt-
býlisþróun heppileg eða óheppileg, er
álagning kaupmanna óhófleg, er heppi-
legt að hluti utanríkisverslunarinnar fari
um Kaupmannahöfn. Allar þessar spum-
ingar hafa með meiri eða rninni þunga
verið á dagskrá í efnahagsumræðu liðinna
ára. Þessar sömu spurningar voru á dag-
skrá á tímabili einokunarinnar.14
Raunar hafði Gísli Gunnarsson sjálfur
viðurkennt í blaðaviðtali, að ákveðnar
samlíkingar af þessu tagi gætu verið fýrir
hendi, þótt ekki væri réttmætt að setja
samasemmerki milli samfélagsins í dag og
samfélags einokunartímabilsins, svo ólík
sem þau væru.'1
Menn geta svo aftur velt því fýrir sér,
hvort þessi samsvömn stafi af því, að
sömu vandamál hafi raunverulega verið
fýrir hendi, eða hvort Gísli hafi einungis
fjallað um málefni 17. og 18. aldar út frá
þeirri þjóðfélagsmynd, sem blasir við
honum á seinni hluta 20. aldar, eins og
hann hefur stundum verið sakaður um.16
Nýstárlegust í bók Gísla þótti samt sú
kenning hans, að „hagsmunir Islands eins
og yfirstéttin skildi þá og hagsmunir ein-
okunarkaupmanna féllu prýðilega sam-
an. . .“ Þó taldi höfundur sjálfur enga
gagnrýni hafa komið fram gegn henni.17
Þessi kenning varð engu að síður tilefni
leiðaraskrifa í Dagblaðinu Vtsi í upphafi
árs 1988. Ráðist var á stefnuna í land-
búnaðarmálunum í fortíð og nútíð. Saga
þessa málaflokks var talin endurtaka sig í
svo til óbreyttri rnynd:
Landeignamenn fyrri tíma vildu halda
sjávarútvegi í skefjum til að aftra at-
vinnufreistingum á mölinni og hindra
tilsvarandi kjarakröfur dugmikilla vinnu-
manna. Þeir töldu líka, að sjávarsíðan yki
lausagang á lýðnum og græfi undan
hefðbundinni skipan þjóðfélagsins.
Nokkrum öldum síðar vinna allir stjórn-
málaflokkarnir enn að þessu sama mark-
miði. Verulegum hluta af peningum
sameiginlegra sjóða okkar er varið til að
hamla gegn flutningi fólks á mölina, þar
sem tækifærin eru. Byggðastefnan er
sögð vera þjóðleg verndarstefna. Land-
eigendur fýrri alda komu því svo fýrir í
einokunarkerfi konungs, að verði á sjávar-
vörum var haldið lágu til að halda uppi
háu verði á ullarvörum. . . . Einokunar-
verzlun sautjándu aldar var aðferð valda-
stéttar þess tíma til að láta sjávarútveginn
fjármagna landbúnaðinn. Stjórnmál nú-
tímans snúast um hið sama. Fjárlög eru
smíðuð utan um millifærsluna, genginu
er haldið uppi með valdi og útgerðin
drepin í kvótadróma.18
I leiðara í mars ári síðar var sama skoð-
un ítrekuð og „sögulegu samhengi ís-
lenzkrar vaðmálsstefnu" gerð skil.19
Það verður að segjast um þennan sög-
uskilning ritstjóra Dagblaðsins Vísis, að
hann er alltof mikil einfoldun á flóknu
samhengi. Gerð er tilraun til þess að
heimfæra alfarið hugmyndir og aðstæður
20. aldarinnar yfir á fýrri aldir, til að
koma höggi á talsmenn byggðastefnu og
landbúnaðar í þjóðfélaginu í dag. Þó svo
að skoðanir ritstjórans um sanrhengi sög-
unnar séu allrar athygli verðar, þá er jafn-
framt Ijóst að túlkun hans á doktorsrit-
gerð Gísla Gunnarssonar hefur lítið með
ritgerðina sjálfa að gera og þær stað-
reyndir sem hún reynir að skýra.20
Það var Tíminn, málsvari Framsóknar-
flokksins, sem snerist til varnar fýrir
bændasamfélagið og beindi gagnrýni
sinni að bókinni Upp er boðið Isaland.
Blaðið taldi undarlegt að bók um liðnar
aldir hefði orðið vopn í höndum heild-
salastéttarinnar og annarra öfgafullra and-
stæðinga íslensks landbúnaðar. Þar væri
þó að hluta til við höfund hennar að sak-
ast, því honum hefði ekki tekist að semja
rit, er byggði nægilega á forsendum þess
samfélags, sem við lýði var á 17. og 18.
öld. Þá vitnaði blaðið í þau rök Björns S.
82 SAGNIR