Sagnir - 01.06.1996, Qupperneq 12

Eqqert Þór Bernharösson
Blórabö
„Ástandskonur" og aðrar konur
í Reykjavík í seinna stríði
Tugþúsundir erlendra
hermanna
Rúmlega tvö þúsund menn úr land-
gönguliði breska flotans hertóku Island
vorið 1940. Þeir dvöldu skamma hríð,
hersveitir landhersins tóku brátt við varð-
stöðunni. Aður en júní var allur höfðu
liðlega tuttugu þúsund hermenn komið
til landsins á vegum Breta og þeim átti
eftir að fjölga um fimm þúsund. Stærstur
hluti liðsins var settur niður i Reykjavík
og nágrenni.1
Hermönnum átti eftir að fjölga í
Reykjavík þegar leið á styrjaldarárin og á
köflum voru þeir mun fleiri en fyrr-
greindar tölur herma. Snemmsumars
1941 gerðu Bretar samkomulag við Banda-
ríkjamenn um að taka við hernaðarhlut-
verki sínu á Islandi enda sögðust þeir
þurfa á liði sínu að halda annars staðar.2
Islenska ríkisstjórnin fór að vilja stór-
veldanna í málinu.3 Herverndarsamn-
ingur Islendinga og Bandaríkjamanna var
síðan staðfestur af Alþingi hinn 9. júlí
1941, tveimur dögum eftir að nálega
fjögur þúsund þrautþjálfaðir atvinnuher-
menn úr landgönguliði bandaríska flot-
ans stigu á Iand í Reykjavik. Haustið
1941 höfðu Bandaríkjamenn flutt til
landsins um tíu þúsund hermenn en Bret-
ar sátu sem fastast. Skipulagður btott-
flutningur þeirra frá landinu hófst ekki
fyrr en á aðventunni það ár. Vorið eftir
hafði Bandaríkjaher nærri þrjátíu þúsund
menn á Islandi og enn voru um fimmtán
þúsund breskir hermenn í landinu.
Haustið 1942 voru bandarískir hermenn
orðnir nærri fjörutíu þúsund en þá voru
flestir Bretarnir farnir. Síðustu ár styrj-
Á stríðsárunum voru konur í
Reykjavík mjög á milli
tannanna á fólki. Engu var
líkara en þær væru flestar í
„ástandinu“ sem svo var
nefnt. í greininni ræðir
Eggert Þór Bernharðsson
samskipti kvennanna og
hermannanna, gildi
heimilda um tímabilið og
beinir sjónum sínum að
aðgerðum yfirvalda til að
vernda ólögráða stúlkubörn.
aldarinnar voru aðeins fáeinar sveitir úr
flugher og flota hans hátignar Bretakon-
ungs á íslandi. Frá og með árinu 1943
fækkaði verulega í herliði Bandaríkjanna.
I ágúst það ár voru þeir um þrjátíu þús-
und og í árslok rúmlega tíu þúsundum
færri. Haustið 1944 voru þeir rétt innan
við tíu þúsund og allt herlið sem hafði
haft bækistöðvar sínar úti á landi hafði
verið kallað til Suðvesturhornsins. Raun-
ar hafði bróðurpartur bandaríska her-
liðsins, eða um 80% þess, aðsetur sitt á
því svæði á meðan það dvaldist á Is-
landi.4 Sumarið 1942 munu nálægt 60
þúsund erlendir hermenn hafa dvalist á
Islandi og mikill meirihluti þeirra var í
höfuðstaðnum eða nágrenni hans.5
Miðað við ibúafjölda í Reykjavík á
styrjaldarárunum má nærri geta að tug-
þúsundir erlendra manna í bænum hafi
sett svip sinn á hann og bæjarbrag allan.
Við manntal 1940 voru íbúar Reykja-
víkur liðlega 38 þúsund, þar af nærri
átján þúsund karlar og rúmlega tuttugu
þúsund konur. Liðlega fjórðungur þessa
fólks var á barnsaldri og um tíundi hluti
á milli tektar og tvítugs.6 Þegar stríðinu
lauk hafði íbúum fjölgað nokkuð í
Reykjavík. Árið 1945 voru þeir orðnir
nærri 47 þúsund. Karlar voru um 22
þúsund en konur tæplega 25 þúsund.
Börnum fór og fjölgandi sem hlutfall af
íbúatölu.7
Herliðið var að langstærstum hluta
skipað karlmönnum, mörgum ungum, en
árið 1940 voru í Reykjavík aðeins um
ellefu þúsund karlar tvítugir og eldri.
Næstu ár fjölgaði þeim nokkuð en fram-
an af stríðsárunum voru erlendir karl-
menn mun fleiri í bænum en innlendir.
Þannig breyttust öll fólksfjölda-, kynja-
og aldurshlutföll i Reykjavík á skömm-
um tíma með tilkomu hinna „útlendu
gesta“. Það átti eftir að hafa margháttuð
áhrif á lífið í bænum næstu árin.