Sagnir - 01.06.1996, Síða 67

Kristján III Danakonungur hneigðist snemma að kenningum Lúthers og er það samdóma álit
sagnfræðinga, aö hertoginn hafi verið einlægur trúmaður og vammlaus í einkalífi sínu.
á gruggugu vatni, studd öflum, sem
áhuga höfðu á þrotabúi Kalmarsam-
bandsins. Kristján II., sem hnepptur
hafði verið í varðhald árið IS3I í
Sonderborgarhöll eftir misheppnaða
tilraun til þess að endurheimta ríki sitt,
var þrátt fyrir fangavist sína óvissu-
þáttur, þar sem hann átti ítök meðal
bænda og borgara. Jóskir bændur hófu
árið 1534 blóðuga upppreisn gegn
aðalsveldinu undir forystu Klements
skipstjóra (skipper Klement) og ógnuðu
heimsmynd aðalsins.
Kristján hertogi, síðar Kristján III.
Danakonungur, var staddur á ríkis-
þinginu í Worms 1521, þegar Lúhter
varði skoðanir sínar á aflátssölu páfa-
dómsins og annarri spillingu. Hann mun
snemma hafa hneigst að kenningum
Lúthers. Er það samdóma álit sagn-
fræðinga, að hertoginn hafi verið ein-
lægur trúmaður og í einkalífi sínu
vammlaus maður. Þegar Kristján hertogi
gekk í hjónaband, fékk faðir hans hon-
um yfirráð yfir Haderslevs- og
Törningsamti og kom hann þar á nýrri
kirkjuskipan með Haderslev-artikúlun-
um svonefndu. Voru þær að einhverju
leyti fyrirrennarar kirkjuordinanzíunnar
frá árinu 1537.
I baráttu sinni fyrir konungdómi
studdist Kristján III. við aðalsmenn úr
Slésvík og Holtsetalandi og var samvinna
hans við aðalsmanninn Jóhann von
Rantzau einkar heilladrjúg. Hann átti
einnig aðgang að fjármagnsmarkaðnum t
Kiel, svonefndu „Kielar-umslagi" og
fékk hann þar lán til stríðsrekstursins.
Samkvæmt hefðum lénsskipulagsins
studdust konungar við herstyrk léns-
manna sinna til landvarna. Þetta form
nægði ekki lengur kröfum tímans, og
þegar mikið lá við, leigðu konungar og
aðrir hershöfðingjar málalið, en skipulag
og útgerð slíkra herja var tíðum atvinnu-
vegur fátækra aðalsmanna. Greiða varð
slíku liði málann skilvíslega, annars gekk
það úr þjónustunni og þá gjarnan til liðs
við andstæðinginn. Því var stofnun
fastahers einn af frumþáttum í sköpun
nútímaríkisvalds. Aðrir þættir voru
skipulögð stjórnsýsla og einokun vald-
beitingar (staatliches Gewaltonopol).
Meðan á Greifastríðinu stóð nutu
jaðarlönd dansk-norska ríkisins meira
sjálfræðis en nokkru sinni fyrr.
Stjórnsýsla konungs var lögð í hendur
íslensku biskupanna; norska ríkisráðið
fól biskupunum Ogmundi Pálssyni og
Jóni Arasyni hirðstjóravald og er ekki
annað að sjá, en að þeir hafi verið
þessum stjórnsýsluvanda vaxnir. Þá voru
í reynd komin á fót hér á landi
kirkjufurstadæmi, sem áttu sér hliðstæðu
suður í Þýskalandi.
Nýsköpun ríkisvaldsins
Sumarið 1536 lauk hinum mannskæða
innanlandsófriði í Danmörku. Þann 6.
ágúst reið Kristján III. inn í Kaup-
mannahöfn. Greiða þurfti málaliðum
málann og voru eignir kirkjunnar í
rauninni það fé, sem lá á lausu. Til þess
að brjóta á bak aftur andspyrnu kirkj-
unnar manna gegn því fjárnámi, sem
fólst í Landshjálpinni, skattheimtu kon-
ungs til greiðslu á stríðsskuldum, voru
kaþólskir biskupar Danaveldis hand-
teknir. Bylting hafði átt sér stað og ný-
sköpun ríkisvaldsins í átt til nútíma-
ríkisins (frúhmoderner Staat) var hafin. I
skuldbindingarbréfi því, sem 12 ríkis-
ráðsmenn urðu að undirrita þann 12.
67 — Sagnir 1996