Sagnir - 01.06.1996, Síða 72

Armann Guðmundsson
Það er ljótt að
Tónlistarlíf íslendinga í byrjun 19. aldar
/
17. og 18. öld áttu sér stað
gífurlegar framfarir í tónlistar-
heimi Evrópu, bæði hvað varðaði
tónsmíðar og flutning tónlistar. Hér á
landi var hins vegar stöðug afturför i
söng jafnt sem hljóðfæraleik en söng-
menntir höfðu verið hér með miklum
blóma fyrir siðbreytinguna, sérstaklega
meðal kirkjunnar manna. Hnignunin kom
meðal annars fram í því að kunnáttu í
nótnalestri hrakaði stöðugt sem aftur
leiddi til þess að menn fóru i síauknum
mæli að læra lögin munnlega og var þá
undir hælinn lagt hversu óbjagað lagið
komst til næsta manns. Urðu mörg
„þjóðlögin" vafalaust til við þessa
varðveisluaðferð.1 Engum sögum fer af
íslenskum tónskáldum fyrr en líða tekur á
19. öldina og eru islensk lög eldri en það
svo gott sem öll talin þjóðlög. Hin erfiðu
varðveisluskilyrði eiga stærsta þáttinn i
þessu tónskáldaleysi en þeim sem hafa
fengist við lagasmíðar virðist ekki hafa
verið hampað af löndum sínum þó að
þeir hljóti að hafa verið einhverjir því
tæpast hafa öll íslensk þjóðlög orðið til
við afbökun eldri laga! Þótt
heimildaskortur sé tilfinnanlegur um
tónlistariðkun Islendinga er hægt að fá
grófa mynd með þvi að skoða þær litiu
heimildir sem til eru en það eru aðallega
frásagnir erlendra ferðamanna. Einnig
ritaði Magnús Stephensen konferensráð
dálitið um ástand þessara mála sem var
ekki ýkja gott að hans mati. Þessar
heimildir verður þó að nálgast með
ákveðinni varúð þar sem erlendu
ferðamennirnir voru miklu betra vanir og
hlutu að bera það sem fyrir augu og eyru
Á sama tíma og gífurlegar
framfarir höfðu orðið í
tónlistarlífi Evrópu á 17. og
18. öld hafði hljóðfæraleik
og söng á íslandi farið aftur.
Hér fjallar Ármann
Guðmundsson um hvernig
fyrir þessum málum var
komið í byrjun 19. aldar.
bar hér á landi saman við það sem þeir
þekktu að heiman sem auðvitað var engan
veginn sambærilegt. Um Magnús má það
segja að lítillæti eða sjálfsgagnrýni
einkenni ekki skrif hans og segja þau
raunar miklu meira um hann sjálfan
heldur en um tónlistarlíf landa hans.
Þegar komið var undir Iok 18. aldar
tók erlendra áhrifa að gæta í tónlistarlífi
Islendinga í auknum mæli. Þau komu
bæði með útlendingum sem settust hér
að, aðallega dönskum kaupmönnum, og
Islendingum sem fóru erlendis og fengu
nasaþefinn af evrópskri hámenningu. Þar
fór fremstur í flokki Magnús Stephensen
og gekk hann að eigin sögn vasklega
fram í að reyna að draga íslensku þjóð-
ina upp á hærra menningarlegt stig þó
ekki sæist hann alltaf fyrir í aðferðum
sínum. Hann sá heldur aldrei árangur
úrbótatilrauna sinna því verulegar fram-
farir í tónlist urðu ekki hér á landi fyrr
en líða tók á 19. öldina.2
Hljóðfæraeign íslendinga
Islendingar höfðu aldrei verið miklir
hljóðfæraleikarar og litið var hér lengi
vel um önnur hljóðfæri en islenska fiðlu,
einstaka langspil og flautugarm á stangli.
I riti sínu Eptirmteli 18. aldar gerir
Sagnir 1996 - 72
Magnús Stephensen lauslega úttekt á
hljóðfæraeign Islendinga og ávarpar öld-
ina fyrir munn Eykonunnar Islands:
Þegar allar, jafnvel villi-þjódir, al-
mennt brúka sem hljódfæri: Trumbur
og Hljódpípur, margir Fíól, Hörpur
og ótal fleiri, hefi eg lengst af varla
vitað af odrum ad segja en þeim til
sorgar-saungva hentugustu hljódfær-
um Fidlu og Lángspili, og þó ekki
nema á sárfáum stodum. Fáeinar
Hljódpípur heyrdust einhvorntíma
hjá mér, sín í hvorju horni mínu og á
síðustu árum þínum vidlíka morg
Clavier, en vid nockrar hafnir mínar
og kaupstadi loks gódum mun fleiri
Fíól, og vid þau vaknadi fólk mitt ad
eins þar, til mannúdlegri gladværda
nockrum sinnum, vída hálfsvæft
undir vid rímna ófagurt ýlfur.3
Það er greinilegt að dönsku kaup-
mennirnir fluttu með sér hljóðfæri sem
hresstu aðeins upp á fátæklega hljóð-
færaflóru landsins. Sjálfur var Magnús
sennilega fjölhæfasti hljóðfæraleikari
landsins, lék a.m.k. á langspil og flautu
og átti eina orgelið sem til var á landinu
en það var harmonium sem hann flutti
með sér frá Danmörku árið 1800. Fyrst
i stað var orgelið í Leirárkirkju en þegar
Magnús flutti að Innrahólmi 1803 tók
hann það með sér því enginn annar
kunni að leika á það.4 Sama ár lagði
Magnús þá tillögu fyrir kansellíið að
orgel yrði fengið í Reykjavíkurdómkirkju
og leitaði það eftir áliti stiptamtmanns
og biskups en ekkert varð úr því5 og er
líklegt að það hafi strandað á því að