Sagnir - 01.06.1997, Page 52

til hans eigin gagnsmuna sem for-
merkest. Eg hef og nokkuð ómak við
þetta því Arinbjörn spyr nrig að einu
og öðru sem ég segja verð í þessunr
efnum, hann er á móti lögmanni.
Comission er hér nú útnefnd, bestand-
ande af flestum ministris. Guð veit
hvort hún Islandi að miklu gagni verð-
ur. Eg hinkra svo við og sé hverju
framvindur, imidlertid præparera nrig
til að segja eitt eður annað, ef til með
koma kann.
Ekki var Þormóður kunnugur þessurn
Arinbirni og í bréfi þann 14.janúar 1702
þurfti Arni að gera grein fyrir honum;
„Arinbjörn er vor litli Islands Jarl.“21
Hann fór þvi háðulegum orðum um báða
talsmenn hinna andstæðu fylkinga í versl-
unardeilunni. Gottr-
úp væri eiginhags-
munaseggur en
Múller amtmaður
reyndi að bera sig
stórkarlalega og
uppskar þar með
háðulega viðurnefn-
ið litli Islandsjarlinn.
Samt sem áður hafði
Árni dregist meira
inn í atburðarásina en hann hafði ætlað
sér fyrr um haustið.
A svipuðum tíma og lögmaður lagði
sínar tillögur fyrir konung barst Árna
Magnússyni bréf sem skrifað var þann 20.
júlí af helstu andstæðingum utanfarar
Gottrúps, þar á meðal þeinr Jóni og Páli
Vídalín. I því kemur fram að beri málefni
sem þá varða á góma í rentukammeri eða
kansellíi eigi Arni að vera þeirra talsmað-
ur.22 Með bréfinu fylgdu viðreisnartillög-
ur sem voru að mörgu leyti andstæðar
sjónarmiðum Gottrúps og gengu ekki út
á að kenna erlendum kaupmönnum eða
skattpíningu um versnandi efnahag, sið-
gæði landsmanna sjálfra væri að rotna.
Þeir fundu ekkert athugavert við einok-
unina. Kaupmenn neyddust til að sigla til
Islands, jafnvel i slæmunr árum þegar þeir
bæru lítið úr bítum en landsmenn fengju
helstu nauðsynjar og umdæmaverslunina
sögðu þeir tryggja að á hverju ári bærust
matvæli um allt land. Engin höfn yrði út-
undan þó fiskafli brygðist.23
Embættismannanefndin skilaði áhti
sínu 15. febrúar 1702. Þar var tekið tillit
til sjónarmiða kaupmanna um að ekki
skyldi hróflað við verslunarumdæmunum
og lagst gegn stofnun félagsverslunar.24
Þann 15. apríl gaf konungur út úrskurð
þar sem kaupmönnum var veittur veru-
legur afsláttur af verslunarleigunni en
taxtanum i Islandsversluninni skyldi
breytt landsmönnum í vil. Jafnframt var
kveðið á um að sendinefnd færi til Islands
sem skyldi meta umdæmaskiptinguna
með hliðsjón af málum þeirra Hólmfasts
Guðmundssonar og Tómasar Konráðs-
sonar.25
Við störf á íslandi
Þessari fýrstu lotu verslunardeilunnar lauk
án þess að Arni Magnússon þyrfti að beita
sér til að kæfa tillögur Gottrúps lög-
manns.26 I umræðunni á Islandi toguðust
á sjónarmið Gottrúps lögmanns sem
beindist að því óréttlæti sem fylgdi hinni
ströngu umdæmaskiptingu og sú skoðun
JónsVídalíns að það fyrirkomulag tryggði
vörudreifingu til
allra landshluta. I
Kaupmannahöfn
voru kaupmenn
andsnúnir félags-
verslun á þeirri for-
sendu að hún hefði
aukinn kostnað í
for með sér og þeir
gáfu í skyn að pers-
ónulegur fjárhagur
konungs væri í húfi. En hér má greina
áherslubreytingu hjá konungi. Hann virt-
ist tilbúinn til að skerða þessa mikilvægu
tekjulind sína til þess að bæta hagsmuni
Islendinga, jafnhliða því að efla kaup-
mannastéttina. Ekki bar mikið á því sjón-
armiði að með félagsstofnun gætu kaup-
menn styrkt samningsstöðu sína við
Hamborgara og þar með sparað umtals-
vert.
I skipunarbréfi þeirra Páls Vídaiíns og
Arna Magnússonar frá 22. maí 1702 var
ekki ákvæði sem bauð þeim að vega og
meta kosti umdæmaverslunar og félags-
verslunar. Þeir áttu að rannsaka mál þeirra
Tómasar Konráðssonar og Hólmfasts Guð-
mundssonar og meta þær refsingar sem þeir
höfðu hlotið. I sjöundu grein var þeim falið
að kanna ástand einokunarverslunarinnar
almennt, hvort vörur væru nægilega góðar
og hvort kaupmenn væru á nokkurn hátt
að misnota aðstöðu sína. Samkvænrt þeirri
áttundu áttu þeir einnig að gera umdæma-
skiptinguna réttlátari, þannig að ekki þyifti
að fara lengri veg til kaupmanns en nauð-
syn bar til. Fyrirkomulag verslunarinnar
hefði því sennilega átt að heyra undir 30.
greinina þar sem nefndarmönnum er falið
að tína til öll þau atriði, smá og stór, sem
gátu varðað framþróun lands og þjóðar.27
Frá sumarmánuðum ársins 1702 fram á
haustið 1705 voru þeir Arni og Páll við
störf á Islandi. Frá því tímabili hafa varð-
veist nokkur bréf Arna sem víkja að
stöðu verslunar í landinu, aðallega rnilli
hans og einokunarkaupmanna í landinu.
Nokkrir þeirra, þar á meðal Paul Brick á
Eyrarbakka þann 21. september 1704,
lýstu óréttmætum réttaraðgerðum sýslu-
manna gagnvart sér.2“ L. Bærtelsen, kaup-
maður á Rifi, kvartaði þráfaldlega undan
vesaldómi landsmanna í bréfum til Arna
árið 1703. Hann hafi af þeim sökum þurft
að fara með skip sin tónr til Kaupmanna-
hafnar. Bærtelsen taldi ennfremur að
veiðar og verslun erlendra skipa ættu
stóran þátt i þeim aflaskorti sem virðist
hafa verið viðvarandi.M Er þetta í nokk-
urri mótsögn við þá staðhæfmgu að
Dönum hafi tekist að girða fyrir nánast
alla launverslun um 1690.”
I bréfi til konungs 15. september 1702
kvartaði Arni meðal annars yfir hlutfoll-
urn í vöruskiptaverslun og að bændur
neyddust til að greiða landskuld in natura.
Slíkt dragi úr vilja og getu til fiskveiða
sem séu aðaltekjulind kaupmanna og
konungs af landinu. Strax næsta dag skrif-
uðu þeir verslunarráðinu um skort á
reiðufé í landinu þar sem landsmenn hafi
ekki átt vörur til skiptanna fyrir helstu
nauðsynjar. Jafnframt sé þar nú tilfinnan-
legur skortur á byggingarefni vegna þess
að kaupmenn flytji inn lélegt timbur.31
Erindrekarnir reyndu oft að bera í
bætifláka fyrir töfina á störfum nefndar-
innar. I bréfi frá 30. ágúst 1703 sögðu þeir
rót vandans vera slæmt vegakerfi á Islandi
sem þar að auki hamlaði allri innanlands-
verslun.32 Einu ári síðar kvað við sarna
tón þegar konungur spurðist fyrir um
greinargerð um verslunarumdæmin. Þann
20. september 1704 sögðust Arni og Páll
ekki vera tilbúnir með allsherjarúttekt á
umdæmunum en ef konungur þarfnaðist
hennar strax, verði fljótlegt að ráðfæra sig
við sýslumennina. Þeir tóku þó fram að
vitnisburður þessara embættismanna væri
hvergi nærri örugg heintild í því efni.
Engu að síður treystu þeir sér til að full-
vissa konung urn að Gottrúp lögmaður
hefði i gagnrýni sinni á umdæmunum
málað skrattann á vegginn. Engin breyt-
ing á svæðisskiptingunni muni gera leið-
ina til uppskipunarstaðar greiðfærari fyrir
afskekktustu byggðir landsins.33
Nátengt þessum hluta nefndarstarfanna
var rannsókn á málurn þeirra Tómasar
Konráðssonar og Hólmfasts Guðmunds-
sonar, tveggja leiguliða sem höfðu mátt
hér má greina áherslu-
breytingu hjá konungi. Hann
virtist tilbúinn til að skerða
þessa mikilvægu tekjulind
sína til þess að bæta hags-
muni íslendinga ..."
50 SAGNIR