Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 105

Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 105
Arni Daníel Júlíusson Svartidauði Vitnisburður heimilda um byggðaþróun á 15. og 16. öld Islendingar eru svo heppnir að eiga, sé miðað við flestar aðrar þjóðir, góðar heimildir um byggðaþróun á síðmiðöld- urn, bæði fyrir og eftir svartadauða. Að- eins einn galli er þar á gjöf Njarðar: Ekki hefur nægilega verið unnið úr þeim. Mikilvægasta framlag til rannsókna á byggð aþróun síðmiðalda varð til fyrir til- stuðlan norræna eyðibýlaverkefnisins á milli 1970—1980. Sérstaklega er rannsókn BjörnsTeitssonar á byggðaþróun í Suður- Þingeyjarsýslu 1300-1600 athyglisverð, byggðahámark 14. aldar var mun hærra en nokkurt það byggðahámark sem náðist á tímabilinu 1404- 1860." þótt ekki sé nerna fýrir að vekja athygli á því hve auðugar síðmiðaldaheimildir um byggðasögu eru. Hluti Ph.d. verkefnis nríns við Kaup- mannahafnarháskóla var rannsókn á ís- lenskri byggðasögu tímabilsins 1300— 1570. Markmið hennar var að meta áhrif plágufaraldranna á byggð í landinu og voru aðferðir og heimildakönnun miðuð við það. Annars vegar var gerð rannsókn á máldögum, þar sem nefnd voru nöfn eða fjöldi tollgreiðandi býla, þ.e. lögbýla í hverri sókn, og hins vegar athuganir á fjórum landsvæðum á grundvelli jarða- bóka, máldaga og annarra heimilda frá 14. °g 15. öld. Landsvæði þessi voru á Síðu, við Sund (Mosfellssveit og Seltjarnarnes), innanvert Snæfellsnes (Miklaholtshreppur og Helgafellssveit) og svæðið umhverfis Hóla í Hjaltadal (Kolbeinsdalur, Hjalta- dalur,Viðvíkursveit, Hegranes, nyrsti hluti Blönduhlíðar). Einnig voru athugaðar heimildir um hjáleigur, tvíbýli og þurra- búðahverfi, og sérstök athugun gerð á höfuðbólum. Svo virðist sem mörg þeirra lögbýla sem fóru í eyði á 15. öld hafi aldrei byggst aftur. Með öðrum orðum: byggðahámark 14. aldar var mun hærra en nokkurt það byggðahámark sem náðist á tímabilinu 1404-1860 (sjá mynd 1). Best er að segja strax að ekkert bendir til annars en að bústærð og fjölskyldusamsetning á fjöl- skyldubúum hafi verið svipuð á 14. öld og síðar. Ibúafjöldi hefur því verið um- talsvert meiri á 14. öld en nokkurn tíma á tímabilinu rnilli 1404—1860. I annan stað virðist mat á heimildum um eyðibyggð á 15. öld, sérstaklega jarðabókum frá því um 1446—1449, hafa verið verulegum annmörkum háð.Jarða- skrá Guðmundar Arasonar frá 1446 hef- ur t.d. alltaf verið talin til vitnis um að faar jarðir hafi farið í eyði á Vestfjörðum, því skráin sjálf getur aðeins um örfá eyðibýli. Hins vegar gefur samanburður við 14. aldar heimildir allt aðra rnynd. í vestfirskum máldögum 14. aldar eru skráðar mun fleiri jarðir en í 15. aldar heimildum, t.d. í Reykhólasókn , Ön- undarfirði og víðar. Skráin um jarðir Guðmundar getur ekki um þessar jarðir á neinn hátt, en augljóst virðist að fjöldi jarða hafi farið í eyði áVestfjörðum við svartadauða. Nefna má að samtímaheim- íldir frá 1458 geta um að átta af 50 jörð- um Vatnsfjarðar-Kristínar hafi legið í eyði, flestar í Sléttuhreppi og Grunnavík- urhreppi. Skrá um jarðir Hólastóls frá 1449 get- ur heldur ekki um margar eyðijarðir, en með samanburði við skrá um jarðir Hóla- stóls frá 1388 má sjá að fjöldi jarða í næsta nágrenni við Hóla, hefur farið í eyði við svartadauða og margar þeirra Tafla 1. Heimildir um eyðibyggðir 1431/1432 í 8 sóknum norðanlands. Sóknir Jarðafjöldi á 14. öld Jarðir i byggð 1431/1432 Jarðir 20 hdr. og stasrri 1686 Urðasókn 17 7 11 Ufsasókn 7 4 5 Árskógssókn 16 II 11 Staðarsókn 14 11 9 Helgastaðasókn 7 4 4 Auðkúlusókn 9 7 8 Breiðab.st.sókn 14 8 7 Másstaðasókn 7 4 3 AIIs 91 56 58 % 100 61,5 63,7 Tafla 2. Byggð á jörðum í Skagafirði og Eyjafirði um miðja 15. öld eftir stærö - Hóla- jarðir í austanverðum Skagafirði, Reynisstaðarjarðir í Skagafirði, jarðir Möðru- vallaklausturs í Eyjafirði, jarðir Munkaþverárklausturs í Eyjafirði. Byggðar jarðir Jarðir í eyði Stærri en 20 hdr. 92 16 20 hdr. 29 5 Minni en 20 hdr. 14 22 þekkt 2 14 Alls 137 57 % 71 29 Heimild: Arni DaníelJúlíusson, Bönder i pestens tid, appendiks 5. SAGNIR 103
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132

x

Sagnir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.