Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 45

um leið að bæta siðferði hans og styrkja
hann í að vera meðvitaður um hlutverk
sitt í lífinu.
Hvers virði er tilfinningin?
Eins og vikið var að í upphafi fæst sagan
við það samband sem myndast milli
twggja veruleika, nútíðar og fortíðar,
þegar sagnfræðingurinn (eða annar túlk-
andi) reynir að skilja tilveru sína sem
okkar í dag."
hluta af stærri heild með hjálp fortíðar-
ínnar. Sá sannleikur sem felst í sagnfræð-
inni er sannleikur um samband fortíðar
°g nútíðar. Fortíðin er alltaf háð þeirri
nútíð sem hún er skoðuð út frá.Við get-
um ekki hafið okkur yfir eigin vitund.
Eins og Friedrich Nietzsche benti á fyrir
meira en hundrað árum að heimurinn
væri aðeins til fyrir okkur, „nákvæmlega
eins og hann blasir við skynfærum okkar,
oreglulegur sístraumur atburða sem engin
leið er að fá algildan botn í.““ í rökréttu
samhengi við þetta viðhorf Nietzsche til
veruleikans hefur þýski sagnfræðingurinn
Jörn Rúsen haldið því fram að hlutverk
sagnfræðingsins sé að setja fortíð, nútíð og
framtíð í órofið nrerkingarsamband.23
Þetta má vissulega yfirfæra á hvern þann
sem fæst við samband nútíðar og fortíðar,
þ.m.t. íslenska grunnskólanemendur.
Liður í þvt að þroska söguvitund barna
°g unglinga er að gera þeim grein fyrir
hvaða þýðingu fortíðin hefur fyrir nútíð-
ina.25 Einmitt það reyndi sænski heim-
spekingurinn Jostein Gaarder að gera i
hók sinni Veröld Soffiu. Fdaustið 1996 lét
eg nemendur mína í 9. bekk í Flagaskóla
lesa kafla úr bókinni þar sent heimspeki-
kennarinn Alberto útskýrir samband nú-
tiðar og fortíðar fyrir hinni fjórtán ára
gomlu Soffiu. Alberto segir meðal annars:
>.Það geta ekki allir aðeins látið berast
með straumi sögunnar, Soffia. ... Við er-
unr ekki eingöngu í samtímanum. Við
berum líka með okkur þá sögu sem við
eigum að baki. Mundu að allt sem þú
sérð hérna í herberginu var einu sinni
splunkunýtt.“26
Auðvelt er að benda unglingum á að
fortíðin gangi inn í nútíðina og að við lif-
utn því ekki aðeins í samtíma okkar held-
ur einnig í fortíðinni. Ekki aðeins hús-
gögn og veraldlegir hlutir, heldur einnig
hugmyndir, félagskerfi, hefðir og hegðun-
arreglur úr fortíðinni ganga inn í nútim-
ann og samlagast honum. Þetta er auðvelt
að benda ungling-
um á en ekki hafa
allir sömu forsendur
til að skilja hvaða
þýðingu þetta hefur
í raun og veru fyrir
tilveru okkar í dag.
Stundum er talað
um að nemandi hafi
tilfinningu fyrir for-
tíðinni. Þá er oftast
verið að vísa til þess
að nemandinn hafi
þroskaða söguvit-
und. Söguvitund sem gerir sér grein fyrir
hinu margþætta sambandi sem er á milli
fortíðar og nútíðar. Nemandi sem hefur
tilfmningu fyrir sögunni hefur þroskað
með sér hæfileikann til að nálgast fortíð-
ina á persónubundinn hátt. Þess vegna er
söguvitund hans þroskuð hvort sem hann
er fær um að þylja upp ártöl og einstaka
atburði sem áttu sér stað fyrir langa löngu
í réttri röð eða ekki.27
Fllutverk sögukennara er að stuðla að
því að nemendur fái betri eða rneiri til-
finningu fyrir fortíðinni. Gera þá hæfari en
ella til að skilja sambandið milli fortiðar
og nútíðar. Sá skilningur er skilyrði þess
að þeir geti skilið tilveru sína sem hluta af
tímaframvindu sem nær langt út fyrir
persónulega reynslu þeirra.2* Með því að
dýpka þennan skilning sinn þroska þeir
söguvitund sína. Hæfileikinn til að læra
einstök ártöl og setningar í sögubók segir
lítið um söguvitund viðkomandi. Spurn-
ingar sent reyna á hæfileika nemenda til
að beita rökhugsun, tilfinningum og
ímyndun í þeirri viðleitni að skilja fortíð-
ina og það samband sem myndast milli
fortíðar og nútíðar segir meira um sögu-
vitund viðkomandi en nrörg ártöl.Til að
fá einhverja hugmynd um söguvitund
nemenda minna í Hagaskóla bað ég þá
um að útskýra hvað Alberto i Veröld Soff-
íu hefði átt við með þvi að segja að við
lifðum ekki eingöngu í samtímanum. Ég
hafði ekki gert þetta mikilvæga samband
fortíðar og nútíðar að umræðuefni áður
en ég lagði spurninguna fyrir nemend-
urna. Markiniðið var að komast að því
hvernig þau skynjuðu samband fortíðar
og nútíðar á sínum eigin forsendum áður
en ég benti þeim á fleiri hliðar á málinu.
Fjórtán ára stúlka svaraði spurningunni
á eftirfarandi hátt: „Það líður ekki sá dag-
ur að við hugum að fortíðinni eða fram-
tíðinni. Allar Islendingasögunar sem við
erum látin lesa eru hlud af fortíðinni og
lifa áfram þó höfundarnir deyi líkt og
brúðan sem Alberto talar um. Fortíðin lif-
ir innra með okkur þó hún sé liðin og
hún er stór hluti af samfélagsmynd okkar
og t.d. öll gömlu húsin sem bera vott um
horfinn tíma og jafnvel fólkið sem í þeim
bjó.“ Stúlkan sem útskýrði samband for-
tíðar og nútíðar á þennan hátt hefur
þroskaðri söguvitund en margir jafnaldrar
hennar. Hún hugsar um fortíðina sem óaf-
markaðan tíma sem gengur inn i nútím-
ann og samlagast honum. Því miður hafa
ekki allir skólafélagar hennar jafn góðan
grunn til að byggja á. Nokkrir þeirra líta
eingöngu á fortíðina sem afmarkað ferli,
eitthvað sem einu sinni uar og kernur þeim
ekki við. Þeir geta ef dl vill lært upptaln-
ingu á staðreyndum en þeir geta ekki
unnið með þær. Sökum þess hversu sögu-
vitund þeirra er óþroskuð eru þeir ófærir
um að dleinka sér einhvern fróðleik um
fortiðina. Hann hefur enga þýðingu fyrir
þá og kemur þeim því ekki að gagni.Til
að þeir geti tileinkað sér (ekki aðeins lært
utan af) þá vitneskju sem ætlast er til að
þeir kunni skil á þarf að leggja áherslu á
að hjálpa þeim við að þroska söguvitund
sína. Þetta tvennt, annars vegar nám sem
stuðlar að þroska söguvitundar og hins
vegar nám sem miðar að því að auka al-
menna þekkingu á einstökum hugtökum
og þáttum úr fortíðinni, er auðveldlega
hægt að samræma. Það er hægt að gera
með því að miða námið við persónulega
nálgun einstaklingsins.2’
Hvers virði er sköpunargáfan?
Þegar einstaklingur dleinkar sér þekkingu
er hann að túlka ákveðin skilaboð út frá
sínum eigin forsendum og á sinn ein-
staklingsbundna hátt.v‘ Þegar einstakling-
urinn tileinkar sér fróðleik um fortíðina
túlkar hann einstaka þætti hennar i sam-
ræmi við eigin reynslu. Hann skapar túlk-
unarvefi úr einstökum staðreyndum
þannig að þeir myndi rökrænt samhengi.
Þannig skapar hann sannleika um fortíð-
ina, þ.e.a.s. sannleika urn skilning sinn á
fortíðinni.31 Eftir því sem söguvitund ein-
staklingsins verður þroskaðri á hann auð-
veldara með að skilja gildi einstakra stað-
„Ekki aðeins húsgögn og veraldlegir hlutir,
heldur einnig hugmyndir, félagskerfi, hefðir
og hegðunarreglur úrfortíðinni ganga inn í
nútímann og samlagast honum. Þetta er
auðvelt að benda unglingum á en ekki hafa
allir sömu forsendur til að skilja hvaða þýð-
ingu þetta hefur í raun og veru fyrirtilveru
SAGNIR 43