Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 92

hann skrifaði um þetta efni árið 1990
segir hann það vera ,,álit nær allra sér-
fræðinga, sem Qallað hafa um faraldurs-
fræði plágunnar ... að pestarfaraldur
haldist ekki við nema þar sem fyrir séu
smituð nagdýr." „Þessu áliti tel é^ ekki
hægt að hafna ...“ segir Ornólfur.
Norski sagnfræðingurinn Olejorgen
Benedictow hafnar lungnapestinni með
einni röksemd sem hann endurtekur að
minnsta kosti sex sinnum í bók sinni, að í
skæðasta lungnapestarfaraldri sögunnar, í
Mansjúríu 1910-11, hafi aðeins fallið
60.000 manns, þar af skilst mér 50.000
innan landamæra Mansjúríu, af tólf millj-
ónum, þannig að mannfallið var aðeins
0,4% íbúa. Loks hefur Jón Olafur Isberg
nýlega staðhæft að lungnapest geti ekki
haldist við til lengdar sem faraldur vegna
þess að hún drepi sjúklinga sína áður en
þeir nái að smita nægilega mikið.
Þetta eru af þremur ástæðum furðu
vondar röksemdir. I fyrsta lagi væri með
sama hætti hægt að útiloka að kýlapestin
hefði getað valdið því manntjóni sem með
vissu var í svartadauða í Evrópu. A mæli-
kvarða nútímapestar er 0,4% mannfall með
því mesta sem þekkist á aðeins einu til
tveimur árum. Ef það nægir ekki til að
gera mögulegt að svartidauði hafi verið
lungnapest, þá hittir sú röksemd kýlapestina
ekki síður. I öðru lagi var lungnapestin í
Mansjúríu stöðvuð með 20. aldar sóttvörn-
um sem miðaldamenn kunnu ekki. I
þriðja lagi er fánýtt að draga eindregnar
ályktanir af því hvernig lungnapest hegðar
sér nú, vegna þess að bakteríur taka örum
stökkbreytingum sem breyta því hvernig
sjúkdómarnir sem þær valda haga sér. Þessi
staðreynd hefur verið þekkt og umtöluð í
pestarsögurannsóknum að minnsta kosti
síðan upp úr 1980.
Delerium bubonis
Fastheldni margra fræðimanna við þá
skoðun að miðaldaplágan hljóti að hafa
verið kýlapest sem smitaðist með rottum
og rottuflóm kalla ég í gamni delerium
bubonis, og finnst hún verðskulda það nafn
að minnsta kosti eins vel og leikrit þeirra
Jónasar ogjóns Múla Arnasona. Allir vita
hvað delerium merkir,
en kýlin sem pestar-
sjúklingar fengu — og
það er vissulega
þekkt í evrópskum
miðaldaheimildum
að sumir þeirra
fengu kýli — þau
voru kölluð bubo í nefnifalli eintölu, í
eignarfalli bubonis.
Ég held að meinlokan delerium bub-
onis stafi einkunt af tvennu: Annars vegar
sé ofmat á gildi þeirrar uppgötvunar að
kýlapestin á Indlandi smitaðist með
rottuflóm, hins vegar vanræksla á að taka
tillit til stökkbreytinga í bakteríum. Hvort
tveggja skýrist held ég best rannsóknar-
fræðilega: hvort tveggja stafar af því sem
gerist í hugum fræðimannanna.
Uppgötvun rottuflóasmitsins var erfið,
dýrmæt og hafði á sér yfirbragð vísinda-
legrar snilldar. Það tók langan tíma og
mikla fyrirhöfn að komast að henni, og
hún gerbreytti sóttvörnum gegn pestinni.
Ég held að það sé þess vegna sem
rottuflóasmitið hefur fengið svona ótrú-
lega ríkjandi sess í sögulegum skýringum
á pestinni sem gekk um Evrópu frá 14.
öld til 18. aldar.Vísindaheimurinn var svo
stoltur yfir að hafa fundið þessa óvenju-
legu og duldu útbreiðsluleið faraldurs að
hann leyfði sér lengi að horfast ekki í
augu við afleita vankanta á henni sem
skýringu á miðaldapestinni í Evrópu.
Möguleikann á stökkbreytingu held ég
að fræðinrenn hafi tilhneigingu til að
hunsa vegna þess að hún er eins og svindl
í spilum; hún eyðileggur reglur leiksins
sjúkdómasögu eins og hann hefur verið
stundaður. Eftir að stökkbreytingin er
komin inn í
dæmið virðist
strangt tekið
meiningarlaust
að spyrja hvaða
s j ú k d ó m u r
okkar tíma hafi
verið að verki í
ákveðnum faraldri á fyrri öldum, vegna
þess að þar voru aðrar tegundir sótt-
kveikja en nú eru til. En eftir að þögnin
hefur verið rofin þá verður ekki komist
hjá því að taka tillit til þess að bakteríur
stökkbreytast.
Það er ekki mitt að segja hvernig hægt
er að stunda sjúkdómasögu með stökk-
breytinguna innanborðs. I fljótu bragði
kann að líta út eins og við getum aldrei
sagt aldrei; það sé aldrei hægt að fullyrða
með líf- eða læknisfræðilegum rökum að
sjúkdómur hafi ekki getað hagað sér á
ákveðinn hátt. I raun hef ég þó leyft mér
að álykta, og beita sem rökum fyrir
lungnapestarkenningu, að sú kenning sem
gerir ráð fýrir minnstri breytingu á hegð-
un bakteríu sé líklegust. En umfram allt
hlýtur vitneskjan um stökkbreytingar að
valda því að við treystum meira en áður á
vitnisburð sögulegra heimilda.
„Möguleikann á stökkbreyt-
ingu held ég að fræðimenn
hafi tilhneigingu til að hunsa
vegna þess að hún er eins og
svindl í spilum ..."
Tilvísanir
1 Þorkell Jóhannesson, „Plágan niikla 1402-1404.“ Skírnir CII (1928), bls. 85-86,
89-92.
2 Gunnar Karlsson og sagnfræðinemar Háskóla íslands, Samband við miðaldir. Námsbák
í íslcnskri miðaldasögu, um 870-1550, og sagnjrœðilegum aðferðum (Reykjavík, 1989),
bls. 211-13.
3 Benedictow, O.J., Plague in tlic Late Medicval Nordic Countries. Epidemiological Studies
(Ósló, 1992).
4 Gunnar Karlsson og Helgi Skúli Kjartansson, „Plágurnar miklu á Islandi.“ Saga
XXXII (1994), bls. 11-74.
5 Gunnar Karlsson, „Plague Without Rats:The Case of Fifteenth-Century Iceland.“
Journal of Medieval History XXII (1996), bls. 263-84.
6 Hirst, L. F., The Conquest of Plague.A Study of the Evolution of Epidemiology (Oxford,
1953), bls. 106-20.
7 Hirst, The Conquest of Plague, bls. 119,220-21,231.
8 Hirst, The Conquest of Plague, bls. 130-74.
9 Fjölnir II (1836); II. Útlenzki og almenni flokkurinn, bls. 3-14.
10 Hirst, The Conquest of Plague, bls. 121.
11 The Black Death. R. Horrox ritstýrði og þýddi (Manchester, 1994), bls. 362.
12 The Black Death, bls. 28.
13 Benedictow, Plague, bls. 216-17.
14 Benedictow, Plague, bls. 172-73.
15 Ziegler, R, The Black Death (London, 1982), bls. 131. (Fyrst prentað 1969).
16 Shrewsbury, J.F.D., A History of Bubonic Plague in thc British Isles (Cambridge, 1971),
bls. 23-36, 123. (Fyrst prentað 1970).
17 Shrewsbury, A History of Bubonic Plaguc, bls. 60-62,77,104,107,110,114,124-25.
18 Twigg, G., Thc Black Death: a Biological Rcappraisal (London, 1984), einkum bls. 53,
80,86-88,112,123-24,145-46,208-22.
19 Siguijón Jónsson, Sóttarfar og sjúkdómar á Islandi 1400-1800 (Reykjavík, 1944), bls. 13.
20Jón Steffensen, „Plague in Iceland.“ Nordisk medicinhistorisk ársbok 1974, bls. 40-54.
-Jón Steffensen, Menning og mcinsemdir. Ritgcrðasafn um mótunarsögu íslenzkrar þjóðar
og baráttu heitnar við huttgur og sóttir (Reykjavík, 1975), bls. 323-24,327,329-30,
338.
21 Shrewsbury, A History of Bubonic Plague, bls. 6.
22 Twigg, Thc Black Dcath, bls. 20, 54, 161-68.
23 ÖrnólfurThorlacius, „Hvaða drepsótt barst hingað áriö 1402?“ Lesbók Morgunblaðs-
ins LXV:23 (ló.júní 1990), bls. 5.
24 Benedictow, Plague, bls. 27,32,72,220,259,267.
25 Jón Ólafur ísberg, „Sóttir og samfélag." Saga XXXIV (1996), bls. 183.
26 Twigg, The Black Dcath, bls. 195-96.
27 Morris, C., „The Plague in Britain.“ The HistoricalJournal XIV (1971), bls.
208-09.
28 Siraisi, N., „Introduction.“ Thc Black Deatli. Thc Impact of the Fourteenth-Century
Plaguc (1982), bls. 11.
29 Gunnar Karlsson, „Plague Without Rats“, bls. 284.
90 SAGNIR