Sagnir - 01.06.1997, Page 92

Sagnir - 01.06.1997, Page 92
hann skrifaði um þetta efni árið 1990 segir hann það vera ,,álit nær allra sér- fræðinga, sem Qallað hafa um faraldurs- fræði plágunnar ... að pestarfaraldur haldist ekki við nema þar sem fyrir séu smituð nagdýr." „Þessu áliti tel é^ ekki hægt að hafna ...“ segir Ornólfur. Norski sagnfræðingurinn Olejorgen Benedictow hafnar lungnapestinni með einni röksemd sem hann endurtekur að minnsta kosti sex sinnum í bók sinni, að í skæðasta lungnapestarfaraldri sögunnar, í Mansjúríu 1910-11, hafi aðeins fallið 60.000 manns, þar af skilst mér 50.000 innan landamæra Mansjúríu, af tólf millj- ónum, þannig að mannfallið var aðeins 0,4% íbúa. Loks hefur Jón Olafur Isberg nýlega staðhæft að lungnapest geti ekki haldist við til lengdar sem faraldur vegna þess að hún drepi sjúklinga sína áður en þeir nái að smita nægilega mikið. Þetta eru af þremur ástæðum furðu vondar röksemdir. I fyrsta lagi væri með sama hætti hægt að útiloka að kýlapestin hefði getað valdið því manntjóni sem með vissu var í svartadauða í Evrópu. A mæli- kvarða nútímapestar er 0,4% mannfall með því mesta sem þekkist á aðeins einu til tveimur árum. Ef það nægir ekki til að gera mögulegt að svartidauði hafi verið lungnapest, þá hittir sú röksemd kýlapestina ekki síður. I öðru lagi var lungnapestin í Mansjúríu stöðvuð með 20. aldar sóttvörn- um sem miðaldamenn kunnu ekki. I þriðja lagi er fánýtt að draga eindregnar ályktanir af því hvernig lungnapest hegðar sér nú, vegna þess að bakteríur taka örum stökkbreytingum sem breyta því hvernig sjúkdómarnir sem þær valda haga sér. Þessi staðreynd hefur verið þekkt og umtöluð í pestarsögurannsóknum að minnsta kosti síðan upp úr 1980. Delerium bubonis Fastheldni margra fræðimanna við þá skoðun að miðaldaplágan hljóti að hafa verið kýlapest sem smitaðist með rottum og rottuflóm kalla ég í gamni delerium bubonis, og finnst hún verðskulda það nafn að minnsta kosti eins vel og leikrit þeirra Jónasar ogjóns Múla Arnasona. Allir vita hvað delerium merkir, en kýlin sem pestar- sjúklingar fengu — og það er vissulega þekkt í evrópskum miðaldaheimildum að sumir þeirra fengu kýli — þau voru kölluð bubo í nefnifalli eintölu, í eignarfalli bubonis. Ég held að meinlokan delerium bub- onis stafi einkunt af tvennu: Annars vegar sé ofmat á gildi þeirrar uppgötvunar að kýlapestin á Indlandi smitaðist með rottuflóm, hins vegar vanræksla á að taka tillit til stökkbreytinga í bakteríum. Hvort tveggja skýrist held ég best rannsóknar- fræðilega: hvort tveggja stafar af því sem gerist í hugum fræðimannanna. Uppgötvun rottuflóasmitsins var erfið, dýrmæt og hafði á sér yfirbragð vísinda- legrar snilldar. Það tók langan tíma og mikla fyrirhöfn að komast að henni, og hún gerbreytti sóttvörnum gegn pestinni. Ég held að það sé þess vegna sem rottuflóasmitið hefur fengið svona ótrú- lega ríkjandi sess í sögulegum skýringum á pestinni sem gekk um Evrópu frá 14. öld til 18. aldar.Vísindaheimurinn var svo stoltur yfir að hafa fundið þessa óvenju- legu og duldu útbreiðsluleið faraldurs að hann leyfði sér lengi að horfast ekki í augu við afleita vankanta á henni sem skýringu á miðaldapestinni í Evrópu. Möguleikann á stökkbreytingu held ég að fræðinrenn hafi tilhneigingu til að hunsa vegna þess að hún er eins og svindl í spilum; hún eyðileggur reglur leiksins sjúkdómasögu eins og hann hefur verið stundaður. Eftir að stökkbreytingin er komin inn í dæmið virðist strangt tekið meiningarlaust að spyrja hvaða s j ú k d ó m u r okkar tíma hafi verið að verki í ákveðnum faraldri á fyrri öldum, vegna þess að þar voru aðrar tegundir sótt- kveikja en nú eru til. En eftir að þögnin hefur verið rofin þá verður ekki komist hjá því að taka tillit til þess að bakteríur stökkbreytast. Það er ekki mitt að segja hvernig hægt er að stunda sjúkdómasögu með stökk- breytinguna innanborðs. I fljótu bragði kann að líta út eins og við getum aldrei sagt aldrei; það sé aldrei hægt að fullyrða með líf- eða læknisfræðilegum rökum að sjúkdómur hafi ekki getað hagað sér á ákveðinn hátt. I raun hef ég þó leyft mér að álykta, og beita sem rökum fyrir lungnapestarkenningu, að sú kenning sem gerir ráð fýrir minnstri breytingu á hegð- un bakteríu sé líklegust. En umfram allt hlýtur vitneskjan um stökkbreytingar að valda því að við treystum meira en áður á vitnisburð sögulegra heimilda. „Möguleikann á stökkbreyt- ingu held ég að fræðimenn hafi tilhneigingu til að hunsa vegna þess að hún er eins og svindl í spilum ..." Tilvísanir 1 Þorkell Jóhannesson, „Plágan niikla 1402-1404.“ Skírnir CII (1928), bls. 85-86, 89-92. 2 Gunnar Karlsson og sagnfræðinemar Háskóla íslands, Samband við miðaldir. Námsbák í íslcnskri miðaldasögu, um 870-1550, og sagnjrœðilegum aðferðum (Reykjavík, 1989), bls. 211-13. 3 Benedictow, O.J., Plague in tlic Late Medicval Nordic Countries. Epidemiological Studies (Ósló, 1992). 4 Gunnar Karlsson og Helgi Skúli Kjartansson, „Plágurnar miklu á Islandi.“ Saga XXXII (1994), bls. 11-74. 5 Gunnar Karlsson, „Plague Without Rats:The Case of Fifteenth-Century Iceland.“ Journal of Medieval History XXII (1996), bls. 263-84. 6 Hirst, L. F., The Conquest of Plague.A Study of the Evolution of Epidemiology (Oxford, 1953), bls. 106-20. 7 Hirst, The Conquest of Plague, bls. 119,220-21,231. 8 Hirst, The Conquest of Plague, bls. 130-74. 9 Fjölnir II (1836); II. Útlenzki og almenni flokkurinn, bls. 3-14. 10 Hirst, The Conquest of Plague, bls. 121. 11 The Black Death. R. Horrox ritstýrði og þýddi (Manchester, 1994), bls. 362. 12 The Black Death, bls. 28. 13 Benedictow, Plague, bls. 216-17. 14 Benedictow, Plague, bls. 172-73. 15 Ziegler, R, The Black Death (London, 1982), bls. 131. (Fyrst prentað 1969). 16 Shrewsbury, J.F.D., A History of Bubonic Plague in thc British Isles (Cambridge, 1971), bls. 23-36, 123. (Fyrst prentað 1970). 17 Shrewsbury, A History of Bubonic Plaguc, bls. 60-62,77,104,107,110,114,124-25. 18 Twigg, G., Thc Black Death: a Biological Rcappraisal (London, 1984), einkum bls. 53, 80,86-88,112,123-24,145-46,208-22. 19 Siguijón Jónsson, Sóttarfar og sjúkdómar á Islandi 1400-1800 (Reykjavík, 1944), bls. 13. 20Jón Steffensen, „Plague in Iceland.“ Nordisk medicinhistorisk ársbok 1974, bls. 40-54. -Jón Steffensen, Menning og mcinsemdir. Ritgcrðasafn um mótunarsögu íslenzkrar þjóðar og baráttu heitnar við huttgur og sóttir (Reykjavík, 1975), bls. 323-24,327,329-30, 338. 21 Shrewsbury, A History of Bubonic Plague, bls. 6. 22 Twigg, Thc Black Dcath, bls. 20, 54, 161-68. 23 ÖrnólfurThorlacius, „Hvaða drepsótt barst hingað áriö 1402?“ Lesbók Morgunblaðs- ins LXV:23 (ló.júní 1990), bls. 5. 24 Benedictow, Plague, bls. 27,32,72,220,259,267. 25 Jón Ólafur ísberg, „Sóttir og samfélag." Saga XXXIV (1996), bls. 183. 26 Twigg, The Black Dcath, bls. 195-96. 27 Morris, C., „The Plague in Britain.“ The HistoricalJournal XIV (1971), bls. 208-09. 28 Siraisi, N., „Introduction.“ Thc Black Deatli. Thc Impact of the Fourteenth-Century Plaguc (1982), bls. 11. 29 Gunnar Karlsson, „Plague Without Rats“, bls. 284. 90 SAGNIR
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132

x

Sagnir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.