Sagnir - 01.06.1997, Side 92

Sagnir - 01.06.1997, Side 92
hann skrifaði um þetta efni árið 1990 segir hann það vera ,,álit nær allra sér- fræðinga, sem Qallað hafa um faraldurs- fræði plágunnar ... að pestarfaraldur haldist ekki við nema þar sem fyrir séu smituð nagdýr." „Þessu áliti tel é^ ekki hægt að hafna ...“ segir Ornólfur. Norski sagnfræðingurinn Olejorgen Benedictow hafnar lungnapestinni með einni röksemd sem hann endurtekur að minnsta kosti sex sinnum í bók sinni, að í skæðasta lungnapestarfaraldri sögunnar, í Mansjúríu 1910-11, hafi aðeins fallið 60.000 manns, þar af skilst mér 50.000 innan landamæra Mansjúríu, af tólf millj- ónum, þannig að mannfallið var aðeins 0,4% íbúa. Loks hefur Jón Olafur Isberg nýlega staðhæft að lungnapest geti ekki haldist við til lengdar sem faraldur vegna þess að hún drepi sjúklinga sína áður en þeir nái að smita nægilega mikið. Þetta eru af þremur ástæðum furðu vondar röksemdir. I fyrsta lagi væri með sama hætti hægt að útiloka að kýlapestin hefði getað valdið því manntjóni sem með vissu var í svartadauða í Evrópu. A mæli- kvarða nútímapestar er 0,4% mannfall með því mesta sem þekkist á aðeins einu til tveimur árum. Ef það nægir ekki til að gera mögulegt að svartidauði hafi verið lungnapest, þá hittir sú röksemd kýlapestina ekki síður. I öðru lagi var lungnapestin í Mansjúríu stöðvuð með 20. aldar sóttvörn- um sem miðaldamenn kunnu ekki. I þriðja lagi er fánýtt að draga eindregnar ályktanir af því hvernig lungnapest hegðar sér nú, vegna þess að bakteríur taka örum stökkbreytingum sem breyta því hvernig sjúkdómarnir sem þær valda haga sér. Þessi staðreynd hefur verið þekkt og umtöluð í pestarsögurannsóknum að minnsta kosti síðan upp úr 1980. Delerium bubonis Fastheldni margra fræðimanna við þá skoðun að miðaldaplágan hljóti að hafa verið kýlapest sem smitaðist með rottum og rottuflóm kalla ég í gamni delerium bubonis, og finnst hún verðskulda það nafn að minnsta kosti eins vel og leikrit þeirra Jónasar ogjóns Múla Arnasona. Allir vita hvað delerium merkir, en kýlin sem pestar- sjúklingar fengu — og það er vissulega þekkt í evrópskum miðaldaheimildum að sumir þeirra fengu kýli — þau voru kölluð bubo í nefnifalli eintölu, í eignarfalli bubonis. Ég held að meinlokan delerium bub- onis stafi einkunt af tvennu: Annars vegar sé ofmat á gildi þeirrar uppgötvunar að kýlapestin á Indlandi smitaðist með rottuflóm, hins vegar vanræksla á að taka tillit til stökkbreytinga í bakteríum. Hvort tveggja skýrist held ég best rannsóknar- fræðilega: hvort tveggja stafar af því sem gerist í hugum fræðimannanna. Uppgötvun rottuflóasmitsins var erfið, dýrmæt og hafði á sér yfirbragð vísinda- legrar snilldar. Það tók langan tíma og mikla fyrirhöfn að komast að henni, og hún gerbreytti sóttvörnum gegn pestinni. Ég held að það sé þess vegna sem rottuflóasmitið hefur fengið svona ótrú- lega ríkjandi sess í sögulegum skýringum á pestinni sem gekk um Evrópu frá 14. öld til 18. aldar.Vísindaheimurinn var svo stoltur yfir að hafa fundið þessa óvenju- legu og duldu útbreiðsluleið faraldurs að hann leyfði sér lengi að horfast ekki í augu við afleita vankanta á henni sem skýringu á miðaldapestinni í Evrópu. Möguleikann á stökkbreytingu held ég að fræðinrenn hafi tilhneigingu til að hunsa vegna þess að hún er eins og svindl í spilum; hún eyðileggur reglur leiksins sjúkdómasögu eins og hann hefur verið stundaður. Eftir að stökkbreytingin er komin inn í dæmið virðist strangt tekið meiningarlaust að spyrja hvaða s j ú k d ó m u r okkar tíma hafi verið að verki í ákveðnum faraldri á fyrri öldum, vegna þess að þar voru aðrar tegundir sótt- kveikja en nú eru til. En eftir að þögnin hefur verið rofin þá verður ekki komist hjá því að taka tillit til þess að bakteríur stökkbreytast. Það er ekki mitt að segja hvernig hægt er að stunda sjúkdómasögu með stökk- breytinguna innanborðs. I fljótu bragði kann að líta út eins og við getum aldrei sagt aldrei; það sé aldrei hægt að fullyrða með líf- eða læknisfræðilegum rökum að sjúkdómur hafi ekki getað hagað sér á ákveðinn hátt. I raun hef ég þó leyft mér að álykta, og beita sem rökum fyrir lungnapestarkenningu, að sú kenning sem gerir ráð fýrir minnstri breytingu á hegð- un bakteríu sé líklegust. En umfram allt hlýtur vitneskjan um stökkbreytingar að valda því að við treystum meira en áður á vitnisburð sögulegra heimilda. „Möguleikann á stökkbreyt- ingu held ég að fræðimenn hafi tilhneigingu til að hunsa vegna þess að hún er eins og svindl í spilum ..." Tilvísanir 1 Þorkell Jóhannesson, „Plágan niikla 1402-1404.“ Skírnir CII (1928), bls. 85-86, 89-92. 2 Gunnar Karlsson og sagnfræðinemar Háskóla íslands, Samband við miðaldir. Námsbák í íslcnskri miðaldasögu, um 870-1550, og sagnjrœðilegum aðferðum (Reykjavík, 1989), bls. 211-13. 3 Benedictow, O.J., Plague in tlic Late Medicval Nordic Countries. Epidemiological Studies (Ósló, 1992). 4 Gunnar Karlsson og Helgi Skúli Kjartansson, „Plágurnar miklu á Islandi.“ Saga XXXII (1994), bls. 11-74. 5 Gunnar Karlsson, „Plague Without Rats:The Case of Fifteenth-Century Iceland.“ Journal of Medieval History XXII (1996), bls. 263-84. 6 Hirst, L. F., The Conquest of Plague.A Study of the Evolution of Epidemiology (Oxford, 1953), bls. 106-20. 7 Hirst, The Conquest of Plague, bls. 119,220-21,231. 8 Hirst, The Conquest of Plague, bls. 130-74. 9 Fjölnir II (1836); II. Útlenzki og almenni flokkurinn, bls. 3-14. 10 Hirst, The Conquest of Plague, bls. 121. 11 The Black Death. R. Horrox ritstýrði og þýddi (Manchester, 1994), bls. 362. 12 The Black Death, bls. 28. 13 Benedictow, Plague, bls. 216-17. 14 Benedictow, Plague, bls. 172-73. 15 Ziegler, R, The Black Death (London, 1982), bls. 131. (Fyrst prentað 1969). 16 Shrewsbury, J.F.D., A History of Bubonic Plague in thc British Isles (Cambridge, 1971), bls. 23-36, 123. (Fyrst prentað 1970). 17 Shrewsbury, A History of Bubonic Plaguc, bls. 60-62,77,104,107,110,114,124-25. 18 Twigg, G., Thc Black Death: a Biological Rcappraisal (London, 1984), einkum bls. 53, 80,86-88,112,123-24,145-46,208-22. 19 Siguijón Jónsson, Sóttarfar og sjúkdómar á Islandi 1400-1800 (Reykjavík, 1944), bls. 13. 20Jón Steffensen, „Plague in Iceland.“ Nordisk medicinhistorisk ársbok 1974, bls. 40-54. -Jón Steffensen, Menning og mcinsemdir. Ritgcrðasafn um mótunarsögu íslenzkrar þjóðar og baráttu heitnar við huttgur og sóttir (Reykjavík, 1975), bls. 323-24,327,329-30, 338. 21 Shrewsbury, A History of Bubonic Plague, bls. 6. 22 Twigg, Thc Black Dcath, bls. 20, 54, 161-68. 23 ÖrnólfurThorlacius, „Hvaða drepsótt barst hingað áriö 1402?“ Lesbók Morgunblaðs- ins LXV:23 (ló.júní 1990), bls. 5. 24 Benedictow, Plague, bls. 27,32,72,220,259,267. 25 Jón Ólafur ísberg, „Sóttir og samfélag." Saga XXXIV (1996), bls. 183. 26 Twigg, The Black Dcath, bls. 195-96. 27 Morris, C., „The Plague in Britain.“ The HistoricalJournal XIV (1971), bls. 208-09. 28 Siraisi, N., „Introduction.“ Thc Black Deatli. Thc Impact of the Fourteenth-Century Plaguc (1982), bls. 11. 29 Gunnar Karlsson, „Plague Without Rats“, bls. 284. 90 SAGNIR
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.