Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 33

hin versta við komu Níelsar en í skýringar-
greininni eru ekki sjáanleg fleiri svör. Sú
spurning leitar hins vegar á hvað niaður
eins og Níels skáldi hafi að færa höfðingja á
borð við Bjarna. Svarið við spurningunni
kann einnig að fela í sér lýsingu á því sam-
félagsástandi sem fjöldi meiðyrðamála gef-
ur til kynna um miðbik aldarinnar.
I ævikvæði Níelsar skálda, sem samferða-
maður hans Símon dalaskáld orti að hon-
um látnum, kemur fram að Níels hafi keypt
jörðina Selhóla í Gönguskörðum fýrir til-
styrk Bjarna amtmanns.28 A milli þeirra
virðist því hafa verið viðskiptasamband,
Níels orti níðkvæði fýrir Bjarna og veitti
honum lið þegar vegið var að æru hans en
þáði í staðinn borgun fýrir vöru sína. Bjarni
var þekkt skáld á sinni tíð og hefði því átt
að vera fær um að svara óvildarmönnum
sinum sjálfur en þess í stað sækir hann
þjónustu til annarra. Af hverju? Hafði
skáldskapargyðjan sagt skilið við amtmann-
mn eða var hann ef til vill ekki fær, stöðu
sinnar vegna, um að yrkja níð? Af áður-
nefndum inngangsorðum Níelsar að skýr-
mgargreinum sínum er ljóst að samfélagið
hefur ekki litið níðkveðskap hýru auga, ef
til vill vegna þess að hann gat valdið mikl-
um skaða. En það kann að skýra bæði hvers
vegna Bjarna var annt um að svara fýrir sig
og einnig af hveiju hann var ófær um það.
Þetta má m.a. sjá af máli Bólu-Hjálmars
sem sakaður var um sauðaþjófnað
snemma vetrar 1838.Við húsleit fannst
mikið magn kindakjöts í úthýsi á Bólu
sem var í engu samræmi við fjáreign
Hjálmars og konu hans Guðnýjar. Málið
fór að endingu fýrir Bjarna amtmann sem
tók ekki fram fýrir hendur sýslumanns og
lét málið hafa sinn gang. Lyktir urðu þær
að sannanir þóttu ekki nægilegar til að
sakfella hjónin á Bólu, enda höfðu sönn-
unargögnin brunnið í millitíðinni ásamt
hluta eldhússins á bænum, en þeim var þó
gert að greiða málskostnað.-' 1 kjölfar
málsins varð Bólu-Hjálmar heiftugur í
garð Bjarna eins og lausavísur hans frá
þessunt tínra bera skýrt vitni um.
Almannarómur var hins vegar vægðar-
lausari en nokkrir dómstólar og voru sveit-
ungar þeirra hjóna ekki í nokkrum vafa um
sök þeirra. Þar fór Ní-
els skáldi framarlega í
flokki og gekk hann
skörulega fram við að
koma þjófnaðarorði á
skáldbróður sinn. Ni-
els orti einnig nið-
kvæði um Hjálmar
um þetta leyti og
vandaði honum ekki kveðjurnar en þekkt-
ast þeirra er kvæðið Æmþjófsspcgill sem var
beint svar við hinum frægu Amtmannavísum
sem Hjálmar orti við andlát Bjarna.3" Þetta
mál sýnir hvernig hörð lífsbaráttan verður
mönnum tilefni til níðkveðskapar og varp-
ar ljósi á það samfélagslega ástand sem ligg-
ur að baki miklum fjölda meiðyrðamála
um miðbik og fýrri hluta aldarinnar. Það
virðist hins vegar fremur undantekning en
regla að slík mál fari fýrir dóm, fjöldi þeirra
er meiri en dómabækur segja til um. Skýr-
ingin virðist vera sú að menn hafi leitað
annarra leiða til að leysa mál sin, níðkvæð-
um er svarað með níðkvæðum. Þannig
myndast svigrúm fýrir mann eins og Níels
skálda sem hægt var að kaupa til að yrkja
níð, ýnrist í þeim tilgangi að sverta mann-
orð eða hreinsa.
Hér hefúr heimild alþýðumanns frá 19. öld
verið notuð sem sjóngler á tíðaranda og sam-
félagsástand. Slíkar heimildir hafa lítið verið
notaðar af sagnfræðingum hin síðari ár m.a.
af ótta við sannffæði og heimildagildi þeirra.
Vissulega eru textar sem þessir, sem liggja á
mörkum þjóðsagna og skáldskapar, vandmeð-
farnir og með gömlum aðferðum al-
þýðusagnfræðinnar yrði eflaust ekki komist
langt. En verk eins
og Kattarmorðin
miklu færa okkur þó
heim sanninn um að
rannsóknir á þjóð-
sagnatengdu efni
geta verið mjög fysi-
legar og jafnvel
nauðsynlegar þegar
grafast á fýrir um hugmyndaheim liðins tíma.
Textana verður að lesa með nokkurs konar
mótlestri, fara þarf ofan í tilgang og forsend-
ur þeirra, þ.e. hveiju þeim er ætlað að skila.
Orð merkja ekki aðeins það sem þau segja og
þvi þarf lesandinn að vera opinn fýrir túlkun-
armöguleikum og freista þess að ráða í dulinn
heim merkinga og tákna. Þannig má lesa
ýmsar vísbendingar um samfélagið og ein-
staklingana sem það byggja út frá samskiptum
manna og katta, eða eins og í kreddunni
stendur: „Ef ókvæntur maður er góður við
ketti boðar það að hann verði á síðan góður
við konu sína.“31
„Níels orti níökvæöi fyrir
Bjarna og veitti honum lið
þegar vegið var að æru
hans en þáði í staðinn
borgun fyrir vöru sína ..."
Tilvisanir
1 ..Níels skáldi.“ Metut og minjar V. íslenzkurfróðleikur og skemmtun. Finnur Sigmunds-
son tók saman (Reykjavík, 1948), bls. 155.
2 Jónas Jónasson frá Hrafnagili, íslenzkir þjóðhœttir. Einar Ól. Sveinsson bjó undir
prentun (Reykjavík, 1934), bls. 181-183.
3 Islenzkar þjóðsögur og cwintýriV. Nýtt safn. Safnað hefur Jón Árnason. Árni Böðvars-
son og BjarniVilhjálmsson önnuðust útgáfuna (Reykjavík, 1958), bls. 479.
^ Darnton, Robert, The Grcat Cat Massacre and othcr Episodes in French Cultural Hi-
story (NevvYork, 1984).
5 bað sama les MatthíasViðar Sæmundsson út úr Spánveijavígum á Vestfjörðum árið
lól5,sjá „„ísland er þjóð öll sökkt í blóð.“Tyrkjarán og Spánveijavíg.“ Skírnir 164
(haust 1990), bls. 327-361, einkum 341.
^ LaCapra, Dominic, „Chartier, Darnton, and the Great Symbol Massacre.“ Journal of
Modern History 60 (1988), bls. 95-112,106.
7 Mah, Harold, „Suppressing theText:The Metaphysics of Ethongraphic History in
Darntons Great Cat Massacre.“ History Worksliop 25 (1991), bls. 1-20.
^ Mah, „Suppressing the Text“, bls. 14.
^ l»gi Sigurðsson, „Staða alþýðlegrar sagnfræði í sagnaritun íslendinga á 19. og 20.
öld.“ Sagnir 1 (Reykjavík, 1980), bls. 17.
10 Segja má að hið sama hafi verið uppi á teningnum hin síðari ár. í faum löndum
hafa verkfallsaðgerðir ýmissa starfsstétta verið eins algengar og harðar og því hvarfl-
ar sú hugmynd óneitanlega að hvort andi frönsku byltingarinnar svífi ennþá yfir
vötnum í Frakklandi.
11 Þó er sagt að alþýðumaðurinn Bólu-Hjálmar, sem tíðum átti í útistöðum við yfirvöld
vcraldleg og andleg, hafi drepið tvo ketti fyrir klerknum Ólafi Ólafssyni stúdent árið
1822 sem sýnir að alþýðumenn hafa víða beitt sömu aðferð til að ná sér niður á yfir-
valdinu.
12 Sigurður Gylfi Magnússon sagnfræðingur gerir ítarlega grein fyrir þessum hug-
niynduní og bendir á mikilvægi þess að leitað verði nýrra leiða svo nýta megi
þjóðararfinn til sagnfræðirannsókna, Mcnntun, ást og sorg. Einsögurannsókn á tslcnskii
sveitasamfclagi 19. og 20. aldar. Sagnfræðirannsóknir 13 (Reykjavík, 1997), sjá eink-
um bls. 24—25.
13 „Níels skáldi“, bls. 144.
14 Sama heimild, bls. 144.
15 Aðalgeir Kristjánsson og Gísli Ágúst Gunnlaugsson, „Félags- og hagþróun á Islandi
á fyrri hluta 19. aldar.“ Saga XXVIII (1990), bls. 7-62, 21.
16 „Níels skáldi“, bls. 145.
17 Sama heimild, bls. 145.
18 Sama heimild, bls. 22.
19 Lbs 1057 4to - Þjóðsaga.
20 Sjá t.d. Þjóðsögur og sagnir. Safnað hefur og skráð Torfhildur Porsteinsdóttir Hólm.
Finnur Sigmundsson bjó til prentunar (Reykjavík, 1962), bls. 120-122.
21 Segulbandasafn Stofnunar Árna Magnússonar 89/1856.
22 „Níels skáldi“, bls. 153.
23 Gísli Ágúst Gunnlaugsson, Þvi da’inist rctt vcra.AJbrot, refsingar og íslenskt samjelag á síðari
liluta 19. aldar. Ritsafn Sagnfræðistofnunar 28 (Reykjavík, 1991), einkum bls. 25-32.
24 „Níels skáldi“,bls. 167.
25 Sjá t.d. Aðalgeir Kristjánsson og Gísli Ágúst Gunnlaugsson, Félags- og liagþróiin á ís-
landi á fyrri liluta 19. aldar, bls. 24.
26 Bjarni Thorarensen, Bréf. Fyrra bindi. Safn Fræðafélagsins XIII.Jón Helgason bjó til
prentunar (Kaupmannahöfn, 1943), bls. 127.
27 Bjarni Thorarensen, Bréf, bls. 134.
28 „Níels skáldi“, bls. 174.
29 Sjá t.d. umfjöllun Eysteins Sigurðssonar í formála að riti sínu um Bólu-Hjálinar
(Reykjavík, 1987), bls. 130-131,182-185.
30 Hjálmarjónsson, Ljóðmœli Bólu-Hjáhnars I-II.Jón Þorkelsson bjó til prentunar
(Reykjavík, 1915-1919).
31 Islenzkar þjóðsögur og cvvintýri II. Ný útgáfa. Safnað hefur Jón Árnason. Árni Böðv-
arsson og BjarniVilhjálmsson önnuðust útgáfuna (Reykjavík, 1954), bls. 532.
SAGNIR 31